رفتار درمانی که به آن رفتار درمانی شناختی نیز گفته می‌شود ریشه در این باور دارد که چالش‌های روحی و رفتارهای فرد قابل یادگیری بوده و در نتیجه می‌توان آن‌ها را تغییر داد. در رفتار درمانی موقعیت‌های مشکل زا شناسایی شده و افکار، احساسات و باورهای فرد در مورد این موقعیت‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرند. سپس می‌توان این افکار را به چالش کشید و آن‌ها را تغییر داد. رفتار درمانی فرد را قادر می‌سازد تا نسبت به موقعیت‌های چالش برانگیز پاسخ بهتر و قابل قبولی بدهد.
رفتار درمانی چیست؟
رفتار درمانی نه تنها بر روی کیفیت زندگی کودک مبتلا به مشکل، بلکه بر روی افرادی که از او نگهداری می‌کنند نیز تأثیر گذار است. رفتار درمانی به فرد کمک می‌کند تا مهارت‌های زندگی مثل توانایی مدیریت استرس، خشم و ناامیدی و یا موقعیت‌هایی که منجر به نتایج منفی می‌شوند (مثل طرد شدن، عملکرد پایین، عدم تمرکز و کمبودهای احساسی – اجتماعی) را بیاموزد. رفتار درمانی همچنین می‌تواند در رفع مشکلات درسی و اجتماعی که معمولاً در افراد دارای بیماری‌های ذهنی و مشکلات یادگیری دیده می‌شود مؤثر باشد.
ازجمله دیگر مزایای رفتار درمانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کامل کردن فعالیت‌ها
- افزایش رضایت و خرسندی
- ایجاد روابط دوستانه
- پیشرفت درسی
- مورد قبول واقع شدن
- افزایش روشن بینی
- کنترل احساسات
- حفظ تمرکز
- یادگیری مهارت‌های کنار آمدن با مشکلات
- کنار آمدن با آسیب‌های روحی
- کاهش اضطراب
- مقابله با هوس
- رفع مشکلات رابطه
- درمان افسردگی
چه افرادی از رفتار درمانی سود می‌برند؟
رفتار درمانی می‌تواند برای کودکان مبتلا به برخی مشکلات و همچنین والدین و پرستاران کودک مفید باشد.
والدین
برای والدین فهمیدن این که فرزندشان به یک مشکل مغزی مبتلا بوده و این مشکل باعث نقایص فیزیکی در او شده است می‌تواند اتفاقی تکان دهنده باشد. برای شروع برنامه‌ی درمانی نیز به منابع مالی وسیعی نیاز خواهد بود. همچنین ممکن است روابط فامیلی دچار مشکل شده، روتین‌های روزانه تغییر کرده و امید و آرزوهایی که برای کودک وجود داشته‌اند تغییر پیدا کنند. این‌ها تنها بخشی از تغییراتی هستند که یک خانواده متحمل آن می‌شوند ولی همچنان امید هست. قبول کردن تشخیص، مدیریت برنامه‌ی درمانی کودک و تاثیرگذاری مثبت بر روی او از جمله تاثیرات رفتار درمانی خواهند بود.
کودک
در اوایل کودکی، مهارت‌های احساسی، اجتماعی، رفتاری و تمرکز در فرد شکل می‌گیرند. این رفتارها بعداً بر زندگی فرد در دوران بزرگسالی تاثیرگذار خواهند بود. در ابتدای دوران کودکی فرد احساسات خود را شناخته و نحوه‌ی بروز آن‌ها را یاد می‌گیرد. او می‌تواند با احساسات دیگران همدردی کند، به آن‌ها اهمیت بدهد و نسبت به آن‌ها واکنش نشان دهد. خانواده‌ی کودک و همچنین دوستان، مربیان و پرستاران او می‌توانند بر روی یادگیری رفتارها مؤثر باشند. کودکانی که از نظر احساسی سالم هستند این فرصت را در اختیار داشته‌اند تا با افراد دیگر تعامل کنند، دوستی‌های معنادار داشته باشند و تا حد زیادی اجتماعی شوند. زمانی که کودک نشانه‌هایی از مشکل در بازی کردن، یادگیری، تعامل و عملکرد داشته باشد، روش‌های انجام شده در رفتار درمانی ازجمله غربالگری، ارزیابی، تشخیص مشکل، مداخله و دستورالعمل‌های متمرکز می‌توانند به او کمک کنند.
در طی مراحل مختلف زندگی کودک و بسته به شدت عارضه، یک کودک مبتلا به فلج مغزی ممکن است احساس طرد شدگی از جمع، ناامیدی از روند درمان و خجالت زدگی از بیماری خود برای مثال عدم توانایی کنترل ادرار و بزاق دهان را داشته باشد و از این مشکلات ناراحت شود. در برخی از موارد ممکن است کودک نتواند با روش‌های معمول ارتباط برقرار کند.
زمانی که این مشکلات ایجاد می‌شوند بهتر است کودک تحت درمان با روش‌های رفتار درمانی قرار بگیرد. این روش‌ها می‌توانند افسردگی، نوسانات خلق و خو، ناراحتی، خشم و نا امیدی را از بین برده و نتیجه‌های منفی قبلی را با انرژی مثبت، انگیزه و مهارت‌های مختلف جایگزین کنند. رفتار درمانی حتی می‌تواند به همراه فیزیوتراپی مؤثر بوده و به منظور تشویق رفتارهای خوب و دلسرد کردن فرد برای انجام رفتارهای بد مورد استفاده قرار بگیرد.
زمانی که کودک مبتلا به فلج مغزی توانایی برقراری ارتباط را نداشته باشد احساسات در او تلنبار می‌شوند به خصوص در مواردی که کودک نتواند درخواست کمک کند یا درد خود را نشان دهد. عدم توانایی برای تعامل با گروه‌های اجتماعی و همچنین تعامل با کادر درمان نیز منجر به این مشکل خواهد شد. در رفتار درمانی برای ارتباط برقرار کردن کودک با محیط اطراف و کنترل کردن احساسات روش‌هایی به او ارائه خواهند شد. ممکن است بدین منظور از وسایل ارتباطی خاصی استفاده شود. زمانی که کودک توانایی ارتباط برقرار کردن را پیدا کرد بهتر می‌تواند از فعالیت‌های مختلف لذت برده و با افراد خانواده و دوستان خود رابطه داشته باشد. همچنین پیشرفت درسی، اهمیت دادن به موضوعات مختلف و همکاری بیشتر برای درمان از جمله اثرات دیگر ارتباط مؤثر خواهند بود. بهبود کیفیت زندگی و توانایی برقراری ارتباط به عنوان عوامل مهمی در زندگی کودک شناخته می‌شوند.
کودک مبتلا به فلج مغزی که دچار مشکلات ذهنی است ممکن است برای انجام فعالیت‌های روزمره مثل مراقبت از خود، بهداشت فردی و فعالیت‌های اجتماعی دچار مشکل شود. مشکلات ذهنی و شناختی در دو سوم افراد مبتلا به فلج مغزی وجود دارند. داشتن ضریب هوشی کمتر از متوسط توانایی یادگیری این افراد را تحت الشعاع قرار داده و مشکلات تمرکز و اجتماعی شدن برای آن‌ها ایجاد می‌کند. کودک در این موقعیت احساس طرد شدگی، عملکرد پایین و متفاوت بودن خواهد کرد. رفتار درمانی می‌تواند به کودک کمک کند تا با احساس کمبود و ناکافی بودن خود کنار بیاید. این احساس‌ها با افزایش اعتماد به نفس و احساس ارزشمند بودن کودک از بین خواهند رفت. رفتار درمانی می‌تواند احساسات کودک را مدیریت کرده، مهارت‌های ارتباطی او را تقویت کرده و احساس او نسبت به خود را بهبود بخشد. با داشتن ارتباطات سالم، زندگی کودک هدفمند خواهد شد.
زمانی که کودک به سمت بزرگسالی می‌رود ممکن است تغییرات زیادی در زندگی او رخ دهند. او دیگر توسط سیستم آموزشی راهنمایی نمی‌شود، ممکن است جلسات درمانی او کاهش یافته باشند و تمرکز او بیشتر بر روی زندگی مستقل خواهد بود. این زمان می‌تواند برای فرد دلهره آور باشد. هدف از درمان در این دوره‌ی زمانی، تمرکز بر روی مراقبت از خود، تأمین نیازهای آینده، شغل، حفظ فعالیت فیزیکی و تعاملات اجتماعی فرد خواهد بود. متخصصین رفتار درمانی کودکان در کلینیک غرب تهران می‌توانند در ایجاد انگیزه، بهبود تمرکز و مواجهه با مشکلات بزرگ زندگی به شما کمک کنند. با رفتار درمانی انگیزه و اراده‌ی فرد افزایش یافته و می‌تواند برای آینده‌ی خود آرزوهایی داشته و آن‌ها را تجسم کند.
پرستار کودک
رفتار درمانی می‌تواند آموزش و ابزارهای لازم برای شناسایی رفتارهای خطرناک و تخریب گر را به فردی که از کودک مراقبت می‌کند ارائه دهد. در طی روند درمان، پرستار یاد می‌گیرد مشکلات تمرکز و عوامل استرس زا را شناسایی کرده و از عصبانی شدن کودک جلوگیری کند. همچنین او می‌تواند عوامل محرک را حذف کرده و رفتارهای مثبت کودک را تشویق کند. متخصصین رفتار درمانی کودکان در کلینیک غرب تهران می‌توانند پرستار کودک را آموزش دهند تا بر روند درمانی کودک تاثیرگذار باشد.
ازجمله مزایای رفتار درمانی می‌توان به ایجاد یک برنامه‌ی مدون برای مدیریت رفتارها، برنامه برای تشویق رفتارهای خوب، تعاملات مثبت و تکنیک‌های تطبیق پذیری برای سطح توانایی‌های کودک اشاره کرد. برای مثال می‌توان بازی‌های رایج را به تناسب سطح توانایی‌های کودک ساده‌تر کرده، دستگاه‌های ارتباطی مناسب را خریداری کرده و اعضای خانواده در زمان مسابقه دادن یا انجام ورزش‌های مختلف از وسایل طبی تطبیق پذیر استفاده کنند تا توانایی آن‌ها با کودک متناسب باشد.
والدین، پرستاران و کودکان مبتلا به فلج مغزی می‌توانند از تاثیرات مثبت ایجاد شده در طی رفتار درمانی استفاده کرده و با یکدیگر ارتباطی پایدار و مطمئن داشته باشند.
رفتار درمانی چه زمانی توصیه می‌شود؟
کودک و خانواده‌ی او زمانی می‌توانند از رفتار درمانی سود ببرند که کیفیت زندگی کودک یا خانواده تحت تأثیر قرار گرفته یا رفتارهای نامناسب، افراد دیگر را تحت الشعاع قرار داده باشند. در مواردی که رفتارهای بد کودک از ایجاد ارتباط او با دیگران جلوگیری کرده، منجر به اخلال در نظم محیط آموزشی شده و یا زمانی که ارتباط کودک با خانواده‌ی خود دچار مشکل شده است می‌توان از رفتار درمانی استفاده کرد. همچنین در صورتی که کودک از طرف افراد دیگر مورد اذیت قرار گرفته و نسبت به این مساله حساس شده و یا دچار طرد شدگی و افسردگی شده باشد، رفتار درمانی می‌تواند به او کمک کند.
بعضاً کودک به شکلی رفتار می‌کند که افراد اطراف او تحت تأثیر قرار می‌گیرند. این مشکل می‌تواند با داشتن مشکل تمرکز و اخلال در نظم کلاس درسی ایجاد شود. همچنین ممکن است کودک دچار ناراحتی شده و به افراد اطراف خود آسیب برساند. در صورت آسیب رساندن به دیگران و یا احتمال آسیب رساندن به خود، کودک می‌تواند از رفتار درمانی سود ببرد.
علائمی که باید به دنبال آن‌ها بگردید عبارت‌اند از:
- خشم
- پرخاشگری
- رفتارهای ضد اجتماعی
- اضطراب
- کاهش اشتها
- تغییر در الگوی خواب
- افسردگی
- مشکل در انجام کارهای مختلف
- پریشانی
- احساس درماندگی
- ناامیدی
- حساسیت بیش از حد
- طرد شدگی
- کاهش انگیزه
- عملکرد درسی ضعیف
- تغییرات خلق و خوی
- طرد شدن از جمع
- کمبودهای احساسی – اجتماعی
- غر زدن مکرر
انواع رفتار درمانی
مدیریت کلاسی
این نوع از رفتار درمانی یک روش مبتنی بر شواهد بوده که از آن برای حمایت از رفتارهای خوب دانش آموزان و پیشگیری از بروز رفتارهای بد و همچنین افزایش فعالیت کلاسی آن‌ها در کلاس استفاده می‌شود. در این روش معلم کلاس نقش درمانگر را به عهده خواهد داشت. روش مدیریت کلاسی به عنوان یکی از روش‌های مؤثر رفتار درمانی برای عارضه‌ی اختلال تمرکز و بیش فعالی (ADHD) شناخته می‌شود.
مداخلات رفتاری گروهی
در این روش که بر روی یک یا چند گروه از اجتماعاتی که کودک در آن‌ها حضور دارد انجام می‌شود، بر روی مشکلات رفتاری کودک کار خواهد شد. معلم به گروه آموزش می‌دهد تا رفتارهای خوب یک کودک و پیشرفت درسی او را تشویق کنند. این روش درمانی معمولاً در محیط مدرسه انجام شده و اثرات درسی، اجتماعی و فردی متعددی خواهد داشت.
همچنین این روش می‌تواند ارتباطات افراد یک گروه با یکدیگر را قوی‌تر کند چرا که احساس مسئولیت و رفتاهای سازنده را در آن‌ها تحریک می‌کند. ثابت شده است که مداخلات گروهی می‌توانند در درمان اختلال تمرکز و بیش فعالی (ADHD) مؤثر باشند.
انواع مختلفی از مداخلات گروهی وجود دارند که در زیر به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
- الگو سازی گروهی
- شروع آموزش به گروه‌ها
- آموزش به کل کلاس
آموزش والدین
در این روش به والدین آموزش داده می‌شود که چگونه رفتارهای خوب کودک خود را تشویق کرده و از رفتارهای بد او جلوگیری کنند و تعامل بهتری با کودک خود داشته باشند. در این روش درمانی، والدین نقش بسیار مهمی در درمان مشکلات رفتاری کودک خود خواهند داشت. در طی جلسات درمانی والدین یاد می‌گیرند چگونه به دقت رفتار کودک خود را تحت نظر داشته باشند و رفتارهای مثبت او را با توجه و پاداش تقویت کنند. همچنین به والدین آموزش داده می‌شود تا با استفاده از قانون گذاری و بی توجهی رفتارهای بد کودک را حذف کنند.
روش آموزش به والدین در رفتار درمانی یکی از روش‌های مؤثر برای کاهش مشکلات رفتاری و به خصوص اختلال تمرکز و بیش فعالی (ADHD) خواهد بود.
مداخلات ترکیبی مدیریت رفتار
تحقیقات نشان داده‌اند که ترکیب انواع مختلف رفتار درمانی مثل مدیریت کلاس، آموزش به والدین و مداخلات جمعی می‌تواند برای درمان اختلال تمرکز و بیش فعالی مناسب باشد.
الگوسازی
در این روش فرد درمانگر نسبت به موقعیت‌های منفی پاسخ‌های به خصوص ولی غیر ترسناک بروز می‌دهد تا کودک را در این زمینه‌ها محدود کند. این روش می‌تواند در درمان اضطراب در کودکان و نوجوانان مؤثر باشد.
