اصطلاح “دیسفاژی” به معنی “اختلال در بلع” است و به ناتوانی فرد در فرودادن راحت غذا یا مایعات از دهان به گلو و پایین رفتن آن از مری به معده در طی فرآیند بلع گفته میشود.
دیسفاژی میتواند منجر به آسپیراسیون یعنی ورود مواد غذایی یا مایعات به نای و ریهها بشود. آسپیراسیون مواد غذایی و مایعات ممکن است باعث ذات الریه و یا سایر مشکلات جدی ریوی شود. كودكان مبتلا به اختلال بلع معمولاً نمیتوانند به اندازه كافی غذا بخورند و به همین دلیل دچار سوء تغذیه و عدم افزایش وزن یا رشد نا مناسب میشوند.
مراحل بلع
برای این که بفهمیم اختلال بلع چیست، خوب است در ابتدا ببینیم فرایند بلع به چه صورت است. بلع شامل چهار مرحله است که این مراحل توسط اعصابی که دستگاه گوارش را به مغز متصل میکنند کنترل میشود:
- مرحله آمادهسازی دهانی: طی این مرحله غذا جویده شده و توسط بزاق مرطوب میشود.
- مرحله دهانی: در این مرحله زبان مواد غذایی و مایعات را به قسمت پشت دهان، به سمت گلو هل میدهد. (این مرحله ارادی است یعنی فرد روی جویدن و شروع بلع و فرو دادن مواد غذایی کنترل دارد.)
- مرحله حلق: در این مرحله غذا وارد حلق (گلو) میشود. یک زبانه به نام اپیگلوت هنگام ورود غذا به حلق ورودی نای را میبندد تا مواد غذایی نتوانند وارد ریهها شوند. سپس عضلات گلو شل شده و مواد غذایی و مایعات به سرعت از حلق (گلو) به مری منتقل میشوند. پس از آن مجدداً اپیگلوت باز میشود تا فرد بتواند نفس بکشد. (شروع این مرحله به صورت ارادی است، اما بعد غیر ارادی شده و دیگر تحت کنترل آگاهانه فرد نیست.)
- مرحله مری: در این مرحله مایعات تا حدودی تحت تاثیر نیروی جاذبه از مری وارد معده میشوند. عضلات مری با حرکاتی موج مانند، معروف به حرکات پریستالسی ( یا حرکات دودی)، مواد غذایی و مایعات را به سمت معده میرانند. نوار عضلانی که بین انتهای مری و قسمت فوقانی معده قرار گرفته (معروف به اسفنکتر تحتانی مری) در واکنش به بلع شل شده و به غذا و مایعات اجازه ورود به معده را میدهد. (تمام اتفاقات در این مرحله غیر ارادی هستند.)
اختلال بلع هنگامی رخ میدهد که یک یا چند مرحله از این مراحل به درستی انجام نشود.
علت اختلال بلع کودکان
مشکلاتی که ممکن است در بلع کودکان مشکل ایجاد کنند شامل موارد زیر است:
- شکاف لب (لَبشِکَری) یا شکاف کام
- ناهنجاریها یا مشکلات دندانی (این که دندانها به درستی روی هم قرار نگرفته باشند، مثل حالت اوربایت که در آن دندانهای جلوی بالایی بیشازحد روی دندانهای جلوی پایینی را میپوشانند)
- بزرگ بودن زبان
- مشکلات و بیماریهایی مانند سکته مغزی، تومور، آسیب عصبی، آسیب مغزی یا دیستروفی عضلانی که بر اعصاب و ماهیچهها تأثیر گذاشته و میتواند باعث فلج یا عملکرد ضعیف زبان یا عضلات موجود در گلو و مری شود.
- بزرگ بودن لوزهها
- وجود تومور یا توده در گلو
- مشکلات مربوط به رشد پیش از تولد استخوانهای جمجمه و ساختارهای دهان و گلو (معروف به ناهنجاریهای کرانیوفسیال)
- ناهنجاریهای قبل از تولد دستگاه گوارش، مانند آترزی مری (بنبست مری) یا فیستول تراکئوازوفاژیال
- حساسیت دهانی که ممکن است در کودکان بسیار مریضی که مدتی طولانی در دستگاه تنفس مصنوعی (ونتیلاتور) نگه داری شدهاند رخ دهد.
- تحریک تارهای صوتی بعد از قرار گرفتن در دستگاه ونتیلاتور برای مدتی طولانی (که ممکن است در نوزادان نارس یا کودکان بسیار بیمار رخ دهد)
- فلج تارهای صوتی
- جراحی تراکئوستومی (یا نایبُری یا نایشِکافی که به عمل باز کردن و برش گلو برای تنفس گفته میشود)
- تحریک یا زخم شدن مری یا تارهای صوتی در اثر اسید معده در بیماری ریفلاکس معده (GERD)
- فشرده شدن مری توسط دیگر ساختارهای بدن مانند بزرگ شدن قلب، غده تیروئید، رگهای خونی یا غدد لنفاوی
- وجود اجسام خارجی در مری مانند سکهای که فرد بلعیده است
- تأخیر در رشد
- نارس بودن نوزاد
علائم اختلال بلع
بعضی از علائم در کودکان مبتلا به دیسفاژی به وضوح مربوط به بلعند و به همین دلیل تشخیص آنها آسان است اما گاهی علائم ارتباط چندانی با بلع ندارند و به همین دلیل تشخیص آن مشکل است. در اینجا شایعترین علائم اختلال بلع در کودکان را نام میبریم. با این حال، کودکان مختلف ممکن است علائم متفاوتی داشته باشند. این علائم ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- آهسته غذا خوردن
- این که کودک چندین بار سعی میکند تا یک لقمه را فرو بدهد
- مشکل در هماهنگی بین مکیدن و بلعیدن
- حالت تهوع پیدا کردن یا “عق زدن” در حین غذا خوردن
- آبریزش دهان ( ترشح زیاد بزاق)
- احساس اینکه مواد غذایی یا مایعات در گلو یا مری گیر کردهاند و یا اینکه چیزی مثل توده در این مناطق وجود دارد
- کودک در حین تغذیه به بدن خود قوس داده یا بدنش را سفت میگیرد
- احساس احتقان و گرفتگی در قفسه سینه بعد از خوردن غذا یا نوشیدن مایعات
- سرفه کردن یا حالت خفگی درهنگام خوردن غذا یا نوشیدن مایعات (یا به فاصله کوتاهی بعد از آن)
- صدای خس خس یا خر خر در حین غذا خوردن یا بعد از آن (اصطلاحا به این صدا صدای مرطوب یا wet voice گفته میشود)
- عفونتهای مكرر تنفسی
- تف کردن و استفراغ کردنهای مکرر
- خروج مواد غذایی یا مایعات خورده شده از بینی در طول تغذیه یا بعد از آن
- تحریک پذیری یا عدم هوشیاری در هنگام تغذیه
- کاهش وزن
علائم دیسفاژی ممکن است با علائم دیگر مشکلات یا بیماریها شبیه باشند. به همین دلیل لطفاً برای تشخیص، با پزشک کودک خود مشورت کنید.
تشخیص
در ابتدا پزشک کودک را معاینه کرده و درباره سوابق پزشکی او از شما پرسشهایی مطرح کرده و آن را بررسی میکند. همچنین درمورد نحوه غذا خوردن کودک و هرگونه مشکلی که فکر میکنید هنگام تغذیه کودکتان وجود دارد از شما سوالاتی میپرسند.
ممکن است برای ارزیابی شرایط دهان، گلو و مری کودک بخواهند آزمایشات تصویربرداری نیز انجام شود. این آزمایشات ممکن است شامل موارد زیر باشند:
بررسی ویدیوی دهان و حلق در هنگام بلع
باریم در تصاویر اشعه ایکس خیلی خوب خود را نشان میدهد. به همین دلیل برای این کار مقدار کمی باریم مایع را با شیشه شیر، قاشق یا فنجان و یا مقداری باریم جامد را همراه با یک ماده غذایی با قاشق به کودک میخورانند و در هنگام بلع ماده حاوی باریم، یک سری عکس اشعه ایکس از دهان و گلوی کودک گرفته میشود تا بتوانند فرایند بلع کودک را بررسی کنند.
بلع باریوم / عکسبرداری متوالی مجاری گوارشی فوقانی
برای این نوع عکسبرداری ابتدا مایعی حاوی باریم به کودک نوشانده میشود. این مایع یک مایع فلزی رنگ (متالیک)، شیمیایی و گچ مانند است که با پوشاندن لایه داخلی اندامها باعث میشود وقتی این اندامها در معرض اشعه ایکس قرار میگیرند خود را به وضوح نشان دهند. در این عکسبرداری، در حین این که کودک در حال بلع مایع حاوی باریوم است چندین عکس متوالی اشعه ایکس گرفته میشود و بر اساس آن عکسها پزشک میتواند ببیند در هنگام بلع کودک چه اتفاقی میافتد و هر مشکل احتمالی که در گلو، مری یا معده کودک رخ میدهد را مورد توجه قرار دهد.
آندوسکوپی
در این آزمایش تصویربرداری از لوله کوچک و انعطافپذیری که در انتهای آن یک فلاش(چراغ) و یک لنز دوربین تعبیه شده به نام آندوسکوپ برای بررسی بخشی از قسمتهای داخلی دستگاه گوارش استفاده میشود. آندوسکوپی معمولا تحت بیهوشی انجام میشود و طی آن تصاویری از قسمتهای داخلی گلو ، مری و معده میگیرند تا ناهنجاریهای احتمالی را پیدا کنند. ممکن است همراه با اندوسکوپی مقدار کمی از بافت نیز برداشته شود که به این کار بیوپسی یا نمونهبرداری گفته میشود. بیوپسی نیز میتواند به یافتن علت مشکلات فرد کمک کند.
آزمایشهای دیگر
آزمایشات دیگری که ممکن است برای ارزیابی اختلال بلع انجام شود شامل موارد زیرند:
- مانومتری مری. برای انجام این آزمایش کودک را به کمک آرام بخش خواب میکنند، و سپس لوله کوچکی که یک فشار سنج روی آن تعبیه شده را از طریق دهان وارد مری کودک میکنند و سپس فشار داخل مری را اندازه گیری میکنند تا چگونگی حرکت غذا در مری بررسی شود.
- لارنگوسکوپی یا حنجرهبینی. در این روش که تحت بیهوشی انجام میشود، پزشک لوله لارنگوسکوپ را از راه دهان وارد گلوی کودک میکند تا مناطقی که احتمالا باریک شدهاند را پیدا کرده و یا دیگر مشکلات ناحیه حلق و حنجره کودک را بررسی کند.
درمان اختلال بلع کودک
پزشک با در نظر گرفتن موارد زیر درمان اختصاصی و مناسب هر کودک را برای اختلال بلع او در نظر خواهد گرفت. این موارد عبارتند از:
- سن، سلامت کلی و سوابق پزشکی کودک
- شدت بیماری
- نوع بیماری
- میزان تحمل کودک برای کاربرد داروها، عملها یا روشهای درمانی خاص
- انتظاراتی که برای روند بیماری وجود دارد
- نظر یا اولویت والدین
عفونت یا وجود شیء در مری
اگر کودک به طور ناگهانی دچار مشکلات بلع شود، ممکن است چیزی در مری او گیر کرده باشد. اگر کودک همزمان با مشکل بلع تب داشته باشد، ممکن است عفونت داشته باشد. هر دو این موارد ممکن است از موارد اورژانسی باشند و کودک به رسیدگی فوری پزشکی نیاز داشته باشد.
گفتاردرمانی یا کاردرمانی
گفتاردرمانی یا کاردرمانی ممکن است برای برخی از کودکانی که دچار اختلال بلع هستند مفید باشد. این درمانگران میتوانند به کودک تمریناتی بدهند که بلع را برای او راحتتر کنند و یا تکنیکهایی برای غذا دادن به کودک پیشنهاد دهند که به بهبود مشکلات بلع کمک نمایند.
تغییر رژیم غذایی
نوزادان و کودکان مبتلا به دیسفاژی اغلب مایعات غلیظ و غذاهای نرم مانند غذاهای کودک یا غذاهای پوره شده را بهتر از مایعات رقیق فرو میدهند. برخی از شیرخوارانی که در بلع شیرخشک مشکل دارند، وقتی به اندازهای بزرگ شوند که بتوانند غذاهای کودک بخورند بلعشان بهتر خواهد شد. برای مراقبت از کودک مبتلا به اختلال بلع، خوب است نکات زیر را نیز در نظر داشته باشید:
- اضافه کردن مقدار کمی سرآل برنج ( مثل سرلاک یا دیگر غذاهای کودک) به شیرخشک یا شیر دوشیده شده مادر ممکن است به بهبود اختلال بلع کمک کند. هم زدن و مخلوط کردن شیرخشک یا غذای کودک (سرلاک) قبل از ریختن آن در شیشه شیر باعث میشود گلولههای درشت داخل آن کاملا حل شده و مخلوط راحتتر از سر شیشه مکیده شده و بلع آن نیز آسانتر باشد.
- سوراخهای سرشیشه را گشاد نکنید، زیرا این کار ممکن است خطر خفگی و آسپیراسیون را افزایش دهد. این کار ممکن است در رشد دهانی کودک نیز اختلال ایجاد کرده و بر مهارتهای تغذیهای و گفتاری آینده کودک تأثیر نفی بگزارد.
- حداقل تا 4 ماهگی نباید به نوزاد غذای کودک داد ، زیرا نوزادان تا قبل از این سن آمادگی و هماهنگی لازم برای بلع مواد غذایی را ندارند.
- گفتاردرمانگر یا کاردرمانگر کودک ممکن است محصولات دیگری که به غلیظ کردن مایعات کمک کرده و بلع آنها را برای کودک آسانتر میکند، به شما معرفی کند.
تمرین دادن کودک
برای کودکانی که دچار “بیزاری از غذا خوردن” (“oral aversion”) هستند، که گاهی بعد از جراحی دهان یا طولانی مدت باقی ماندن در ونتیلاتور ایجاد میشود، ممکن است انجام برخی تمرینات و فعالیتها برای حساسیتزدایی آنها از قرار گرفتن اشیاء در دهانشان مفید باشد. این تمرینات یا اقدامات ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- استفاده از اسباب بازیها ایمن و دیگر اشیاء ایمن و بی خطر که کودک بتواند آنها را بجود و به دهان ببرد. توصیه میشود اشیاء و اسباببازیهایی که بافت و درجه حرارتهای متفاوت داشته باشند را امتحان کنید.
- برای کودکان بزرگتر از 4 ماه غذاهای کودکی با طعم، بافت و درجه حرارتهای مختلف را امتحان کنید.
- به کودک خود اجازه دهید با غذای خود بازی کند و هنگام غذا خوردن کثیفکاری کند.
درمان بازگشت اسید معده به مری (رفلاکس معده)
در صورتی که همراه با اختلال بلع علائم رفلاکس اسید معده نیز وجود داشته باشد، درمان رفلاکس معده ممکن است به بهبود توانایی بلع کودک کمک کند. چرا که وقتی مری و گلو کمتر از ریفلاکس اسید تحریک شوند ، عملکرد آنها بهبود مییابد. روشهای زیر ممکن است برای درمان رفلاکس اسید معده مفید باشند:
- خودداری از کارهایی مثل دراز کشیدن یا هر کاری که بدن را از حالت عمودی خارج کند، حداقل به مدت یک ساعت بعد از غذا خوردن و حداقل سه ساعت قبل از خواب
- استفاده از داروهایی برای کاهش تولید اسید معده
- استفاده از داروهایی برای کمک به حرکت سریعتر غذا در دستگاه گوارش
- انجام جراحی فوندوپیلکسیون (تازنی بالای معده) که به نگه داشتن اسید و مواد غذایی در معده و خارج نشدن آنها از معده کمک میکند.
لوله تغذیه
اگر شرایط کودک با تغییرات رژیم غذایی یا روشهای غیر جراحی تغییر نکند، ممکن است لازم باشد برای کودک لوله تغذیه نصب شود تا کودک بتواند تمام مواد غذایی لازم برای رشد خود را دریافت کند. در واقع چون لوله تغذیهای در معده قرار میگیرد، تمام عملکردهای دهان و مری در فرآیند تغذیه حذف شده و بسیاری از چالشهای کودک مبتلا به دیسفاژی برطرف میشود.
جراحی برش اسفنکتر مری
در مواردی که اسفنکتر مری شل نمیشود (نمیتواند ریلکس شود)، اسفنکتر را با جراحی برش داده یا قطع میکنند و بدین شکل فشار ناشی از ریلکس نشدن اسفنکتر کاهش پیدا میکند. این کار به کودک کمک میکند تا بتواند بدون قی کردن و برگرداندن، غذا بخورد.
رفع تنگی یا انسدادهای مسیر بلع با جراحی
اگر نقص یا انسداد فیزیکی در حلق یا مری وجود داشته باشد، به کمک جراحی میتوان آن را درمان کرد یا بهبود بخشید. تنگی و انسداد یا حلقههای مروی که ممکن است در طول زمان ایجاد شده یا بزرگتر شوند را میتوان با جراحی آندوسکوپی طرف کرد. در مواردی که نیاز باشد برشهای بزرگتری در مری انجام شود، ممکن است جراح مری را بالون بزند (یعنی یک بالون خالی از هوا را وارد مری کرده و سپس آن را باد کند) تا برش بزرگتری ایجاد شود.
چشم انداز بلند مدت
برخی از کودکان مبتلا به اختلال بلع به مشکلات بلند مدتی مبتلا خواهند شد. در کودکانی که مشکلات و بیماریهای دیگری دارند، به خصوص مشکلات مربوط به اعصاب و عضلات، مثل دیستروفی عضلانی و آسیب دیدگی مغز، ممکن است مشکلات بلع بهبود چندانی پیدا نکند. کودکان دیگر ممکن است یاد بگیرند چطور با موفقیت غذا بخورند و مایعات بنوشند. در بسیاری از مراکز پزشکی کودکان تیمهای تخصصی تغذیه و یا بلع جود دارند که برای رفع و بهبود اختلالات بلع کودکان میتوان به آنها مراجعه کرد.