کاردرمانی در بیماری ام اس MS (علائم و چگونگی روند درمان توانبخشی)

ام اس (MS) نوعی بیماری پیشرونده است که ویژگی اصلی آن ایجاد ضایعاتی در ماده سفید مغز و نخاع است. این ضایعات جریان اطلاعات را در مغز و بین مغز و بدن مختل می‌کند.

تقریباً 2.3 میلیون بیمار مبتلا به ام اس در جهان وجود دارد. بیماران مبتلا به ام اس علائمی مانند ضعف عضلانی، فلج شدن، اسپاستیسیتی (گرفتگی عضلات و مقاومت آنها در برابر حرکت)، خستگی، مشکلات روانی و اختلالات شناختی، دیداری، گفتاری و بلع و نقص در عملکرد روده و مثانه از قبیل بی‌اختیاری ادرار و مدفوع را تجربه می‌کنند. این عوارض فعالیت‌های اجتماعی بیماران ام اس و توانایی‌شان را برای انجام دادن وظایف روزمره در خانه و محل کار محدود می‌کند.

کاردرمانی در مدیریت علائم بیماری ام اس به بیماران کمک می‌کند تا به این ترتیب بتوانند در انجام فعالیت‌های روزمره‌شان کارآمدتر عمل کنند. هدف این است که بیماران مهارت‌های روزمره لازم برای عملکرد و زندگی مستقل را در خانه و محل کار به دست بیاورند. کاردرمانی ام اس به بیماران یاد می‌دهد که چگونه انرژی‌شان را حفظ کنند، زمانشان را مدیریت کنند و با استفاده از وسایل کمکی یا بدون آن‌ها به راحتی حرکت کنند.

دلیل ابتلا به ام اس

مشخص نیست که چه عاملی سیستم ایمنی را تحریک به حمله به میلین می‌کند، البته نظریه‌های متعددی ارائه شده است. اکثر کارشناسان بر این باورند که احتمالاً ترکیبی از عامل‌های محیطی و ژنتیک منجر به ابتلا به ام اس می‌شود. به عبارت دیگر تا حدی خزانه ژنی و تا حدی عامل‌های خارجی موجب شروع بیماری ام اس می‌شود.

عامل‌های ژنتیک

از آنجایی که هیچ ژن معینی باعث ابتلا به ام اس نمی‌شود، ام اس به عنوان عارضه‌ای ژنتیک طبقه‌بندی نمی‌شود. ام اس به طور مستقیم به ارث نمی‌رسد، بااین حال پژوهش‌ها نشان می‌دهد، افرادی که یکی از وابستگانشان دچار ام اس است، بیشتر در معرض خطر ابتلا به ام اس قرار دارند.

پژوهشگران دریافته‌اند که اگر یکی از دوقلوها به ام اس مبتلا شود، احتمال مبتلا شدن قل دوم به ام اس حدود یک چهارم است. احتمال این که برادر، خواهر یا فرزند بیمار مبتلا به ام اس به این بیماری دچار شود، کمتر از یک در سی است.

امکان دارد که ترکیب‌های متفاوتی از ژن‌ها احتمال ابتلا به ام اس را افزایش دهد؛ پژوهشگران در حال بررسی این موضوع هستند. درهر حال نظریه‌های ژنتیکی نمی‌تواند تنوع گسترده در بروز بیماری ام اس را در سراسر جهان توضیح بدهد.

آفتاب و ویتامین دی

پژوهش‌هایی که در زمینه MS در سراسر جهان انجام شده است، نشان می‌دهد که درصد شیوع ام اس در کشورهای دور از خط استوا بیشتر است. می‌توان این نظریه را مطرح کرد که انسان‌هایی که دور از خط استوا زندگی می‌کنند، نور خورشید را کمتر دریافت می‌کنند و به همین دلیل میزان ویتامین دی در بدنشان کمتر است. پژوهشگران در چند مطالعه نشان داده‌اند که بین پایین بودن میزان ویتامین دی و درصد شیوع ام اس ارتباط وجود دارد.

استعمال دخانیات

استعمال دخانیات یکی از عامل‌های خطری است که احتمال ابتلا به ام اس پیشرونده را افزایش می‌دهد. علت وجود این ارتباط کاملاً مشخص نیست، درهر حال این نظریه مطرح شده است که مواد شیمیایی موجود در دود سیگار به سیستم ایمنی آسیب می‌زند.

عفونت ویروسی

نظریه دیگر این است که ویروس‌های شایع در ابتلا به ام اس نقش دارند. اکثر مطالعات بر روی ویروس اپشتین ـ بار (EBV) و هرپس که ویروس بسیار شایعی است و باعث ابتلا به تب غده‌ای می‌شود، انجام شده است.

برای این که متوجه شویم ویروس اپشتین ـ بار چگونه خطر ابتلا به MS را افزایش می‌دهد، باید مطالعات بیشتری انجام شود.

علائم ام اس

سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) تمام کنش‌های بدن را کنترل می‌کند. وقتی ام اس به پوشش میلین دور فیبرهای عصبی که وظیفه انتقال پیام‌ها بین مغز و اندام‌های مختلف را به عهده دارند، آسیب می‌زند، ممکن است علائم در هر بخشی از بدن تجربه شود.

علائم ام اس غیرقابل پیش‌بینی است. علائم ام اس برخی بیماران به طور مستمر به مرور زمان شدیدتر می‌شود، حال آن که علائم عده‌ای از بیماران حالت رفت و برگشتی دارد و دوره‌ای است.

به دوره‌هایی که علائم بیمار تشدید می‌شود، دوره عود و به دوره‌هایی که علائم بیماری بهبود می‌یابد یا از بین می‌رود، دوره بهبود می‌گویند.

مشکلات بینایی

مشکلات بینایی یک چشم اولین علامت واضح ام اس در  یک بیمار از هر پنج بیمار مبتلا به ام اس است. بیماران با مشکلات زیر روبه‌رو می‌شوند:

• از دست دادن بخشی از دید چشم درگیر: از دست دادن دید می‌تواند خفیف تا شدید باشد؛ از هر 35 بیمار، یک نفر دچار نابینایی کامل یک چشم می‌شود.
• کوررنگی
• درد چشم: درد معمولاً در اثر حرکت دادن چشم شدیدتر می‌شود.
• دیدن جرقه‌های نور هنگام حرکت دادن چشم

بروز این علائم پی‌آمد نوریت اپتیک است، نوریت اپتیک التهاب یا ورم عصب بینایی است که اطلاعات دیداری را به مغز منتقل می‌کند. نوریت اپتیک معمولاً فقط یک چشم را درگیر می‌کند.

احتمال بروز مشکلات بینایی زیر نیز در اثر ابتلا به ام اس وجود دارد:

• تاری دید
• احساس درد در هر دو چشم
• نیستاگموس یا حرکت کردن غیرارادی چشم: چشم معمولاً در جهت افقی از یک طرف به طرف دیگر حرکت می‌کند.

مشکلات مثانه

مشکلات مثانه زیر از جمله عوارض شایع ام اس به شمار می‌آید:

• دشواری در تخلیه کردن کامل مثانه
• تکرر ادرار
• احساس نیاز مبرم و ناگهانی به ادرار کردن که می‌تواند منجر به تخلیه غیرارادی ادرار (بی‌اختیاری ادرار) شود.
• نوکتوری: بیمار چند بار در طول شب برای ادرار کردن از خواب بیدار می‌شود.

مشکلات روده

بسیاری از بیماران دچار مشکلات روده می‌شوند.

یبوست یکی از شایع‌ترین مشکلات روده است که نیمی از بیماران ام اس به آن دچار می‌شوند. دفعات اجابت مزاج بیماران ام اس بسیار کمتر از حالت عادی می‌شود و دفع مدفوع سخت برای بیماران بسیار دشوار می‌شود.

بی‌اختیاری مدفوع چندان شایع نیست، هرچند این عارضه نیز غالباً مرتبط با یبوست است. اگر مدفوع در روده گیر کند، مدفوع دیواره روده را تحریک می‌کند و باعث می‌شود که روده مخاط و مایعات بیشتری تولید کند؛ مخاط و مایعات اضافی از مقعد ترشح می‌کند و به بی‌اختیاری دامن می‌زند.

اختلالات بلع و گفتار

قریب به یک سوم بیماران MS در مرحله‌ای از بیماری خود دچار مشکلات گفتاری یا بلع (دیسفاژی) می‌شوند. گفتار برخی بیماران نامفهوم و درک آن دشوار می‌گردد.

بااین حال علائم اختلالات بلع و گفتار در اکثر بیماران ام اس خفیف است و هر بار فقط چند دقیقه طول می‌کشد. این علائم در دوران عود بیماری ام اس به بیشترین شدت خود می‌رسد.

احساسات غیرعادی

احساسات غیرعادی مانند بی‌حسی یا گزگز بخش‌های مختلف بدن نیز یکی از علائم اولیه شایع MS است. عضلات بازو و پا نیز به شدت ضعیف می‌شود.

گرفتگی و اسپاستیسیتی عضلات

اگر فرآیند انتقال پیام‌ها بین مغز و عضلات مختل شود، حرکت عضلات با مشکل مواجه می‌شود. این اختلال باعث می‌شود که عضلات دچار انقباضی شدید و دردناک شوند یا این که عضلات بیمار سفت می‌شود و در برابر حرکت مقاومت می‌کند ـ به این حالت اسپاستیسیتی می‌گویند.

درد

نیمی از بیماران ام اس دچار درد می‌شوند؛ درد به یکی از دو شکل زیر بروز می‌یابد:

• درد نوروپاتی: درد نوروپاتی پی‌آمد آسیب دیدن فیبرهای عصبی مغز و نخاع است. درد عصبی به صورت دردی تیز و تیرکشنده، حساسیت پوستی شدید یا احساس سوزش بروز می‌یابد.
• درد اسکلتی ـ عضلانی: درد اسکلتی ـ عضلانی پی‌آمد مستقیم ام اس نیست، اما اگر اسپاسم یا اسپاستیسیتی فشار شدیدی به عضلات یا مفاصل وارد کند، بیمار این نوع درد را نیز تجربه می‌کند. 

مشکلات حرکتی

ام اس تعادل و هماهنگی بیمار را مختل می‌کند. ام اس راه رفتن و حرکت کردن را به ویژه برای بیماران دچار اسپاستیسیتی و ضعف عضلانی دشوار می‌سازد. بیماران MS مشکلات زیر را تجربه می‌کنند:

• آتاکسی: دشواری در هماهنگ کردن حرکات
• رعشه: لرزیدن دست و پا، این عارضه نادر است، اما می‌تواند شدید باشد.
• سرگیجه و ورتیگو (دوران سر): سرگیجه در مراحل پایانی ام اس بروز می‌یابد و بیمار احساس می‌کند که گویی محیط اطراف در حال چرخیدن است.

خستگی شدید

خستگی شدید یکی از علائم شایع ام اس است که بسیاری از بیماران ام اس آن را یکی از مشکلات مهم زندگی‌شان می‌دانند. تخمین زده می‌شود که 90 درصد بیماران ام اس حملات خستگی شدید را تجربه می‌کنند.

بیماران مبتلا به MS گزارش داده‌اند که حتی انجام دادن ساده‌ترین کارهای جسمی یا ذهنی برایشان بسیار دشوار می‌شود و باعث می‌شود بی‌نهایت خسته شوند. خستگی در هوای گرم، بعد از ورزش یا هنگام بیماری شدیدتر می‌شود.

مشکلات مربوط به تفکر، یادگیری و برنامه‌ریزی

تقریباً نیمی از بیماران MS دچار مشکلات مربوط به تفکر، یادگیری و برنامه‌ریزی یا اصطلاحاً اختلال شناختی می‌شوند. بیماران ام اس با مشکلات زیر مواجه می‌شوند:

• مشکلات مربوط به درک و استفاده از زبان
• کوتاه شدن بازه زمانی توجه
• مشکلات مربوط به یادگیری و به خاطر سپردن موضوعات جدید: حافظه بلندمدت معمولاً آسیب نمی‌بیند.
• مشکلات مربوط به درک و پردازش اطلاعات دیداری مانند نقشه‌خوانی
• دشواری در برنامه‌ریزی و حل مسئله: بیماران ام اس غالباً گزارش می‌دهند که می‌دانند باید چکار کنند، اما نمی‌توانند روش چگونه انجام دادن این کار را پیدا کنند.
• مشکلات مربوط به استدلال مانند قوانین ریاضی یا حل معما

مشکلات سلامت روان

حدوداً نیمی از بیماران MS حداقل یک بار حمله افسردگی را در طول عمرشان تجربه می‌کنند.

مشخص نیست که آیا افسردگی پی‌آمد آسیب دیدن مغز در اثر ابتلا به ام اس است یا آن که استرس ناشی از زندگی کردن با این عارضه مزمن منجر به افسردگی می‌شود؛ شاید هم ترکیبی از هر دو عامل به افسردگی دامن می‌زند.

اضطراب نیز یکی از مشکلات بیماران ام اس است، بیماران احتمالاً به دلیل ماهیت غیرقابل پیش‌بینی ام اس دچار اضطراب می‌شوند.

برخی بیماران MS گاهی اوقات نوسانات خلقی شدید و سریعی را تجربه می‌کنند، ناگهان بدون هیچ دلیل مشخصی گریه می‌کنند، می‌خندند یا با عصبانیت فریاد می‌زنند.

در صورت داشتن هر یک از علائم بالا ،متخصص کاردرمانی به شما در توانبخشی و افزایش دامنه حرکتی کمک بسیاری می­کند.

کاربرد کاردرمانی برای ام اس

متخصص کاردرمانی با همکاری بیمار ام اس مشخص می‌کند که بیمار در چه جنبه‌هایی از زندگی مشکل دارد، سپس روش‌هایی را برای غلبه بر این مشکلات به بیمار آموزش می‌دهد. متخصص کاردرمانی در زمینه‌های زیر به بیماران آموزش می‌دهد:

• پیشگیری از زمین خوردن
• حفظ انرژی
• تمرین‌های حرکتی
• کشش و تقویت بالاتنه
• مدیریت استرس
• مدیریت دارویی
• مدیریت مالی
• فعالیت‌های روزمره
• بازگشت به جامعه
• توانبخشی شغلی
• مدیریت زمان
• مهرات‌های سازماندهی
• مدیریت فرهنگ
• ارزیابی و توانبخشی رانندگی
• استفاده از وسایل انطباقی و کمکی و تجهیزات پزشکی مقاوم
• ایمنی

چگونه کاردرمانی به بیماران ام اس  (MS)کمک می­کند؟

متخصص کاردرمانی اقدامات زیر را برای کمک کردن به بیماران ام اس انجام می‌دهد:

• پیشنهاد کردن روش‌های جدید برای افزایش ایمنی، دسترسی و حرکت در خانه: همچنین متخصص کاردرمانی اطلاعاتی را درباره استفاده از سطوح شیبدار، پله‌های کم‌ارتفاع، نرده پلکان، بالابر مکانیکی یا آسانسور ارائه می‌دهد.
• متخصص کاردرمانی به بیمار توصیه می‌کند که برای کنترل کردن کارهایی مانند کنار زدن پرده، روشن کردن لامپ یا انتخاب و تنظیم صدای موسیقی یا برنامه تلویزیون از روی ویلچر، صندلی یا تختخواب از وسایل خاصی استفاده کند. متخصص بیمار را راهنمایی می‌کند که مبلمان مناسب مانند تخت یا صندلی مخصوصبرای بیماران دچار مشکلات حرکتی را از کجا تهیه کند. همچنین متخصص توصیه‌های بلندمدت‌تری مانند استفاده از بالابر بین طبقات یا طراحی حمام باز را ارائه می‌دهد.
• آموزش جدیدترین فناوری‌های رایانه‌ای و ارتباطی: استفاده از فناوری توانایی حرکتی بیمار را افزایش می‌دهد. متخصص کاردرمانی به بیماران ام اس آموزش می‌دهد که چگونه از وسایل کمکی برای لباس پوشیدن، انجام دادن کارهای خانه و غذا خوردن استفاده کند، تجهیزات لازم مانند میله یا صندلی حمام را در سرویس بهداشتی نصب کند و از دستگاه‌های انتقال دهنده و تجهیزات مخصوص نشستن یا حرکت استفاده کند. استفاده کردن از این تجهیزات موانع را کاهش و استقلال بیمار را افزایش می‌دهد.
• توصیه کردن استفاده از دستگاه‌های کمکی برای آشپزی و تمیز کردن خانه: از آنجایی که ام اس توانایی بیماران را برای انجام دادن کارهای خانه کاهش می‌دهد، ابزار و وسایل مختلفی مانند چاقو با دسته T شکل، درباز کن برقی، مخلوط‌کن دستی و چرخ جابه‌جا کردن وسایل برای جبران کاهش قدرت و چابکی بیماران ام اس ابداع شده است.
• آموزش دادن تمرین‌ها و حرکات اصلاحی: متخصص کاردرمانی تمرین‌هایی مانند تمرین‌های دامنه حرکتی، هماهنگی و مقاومتی را برای حفظ قدرت و چابکی دست به بیمار ام اس آموزش می‌دهد. این تمرین‌ها به بیمار کمک می‌کند تا بر مشکلاتی که حین انجام دادن وظایف روزمره‌ای مانند لباس پوشیدن، مراقبت از خود، آشپزی، غذا خوردن، چک نوشتن یا پر کردن فرم با آنها مواجه می‌شود، غلبه کند.
• کمک کردن به بیماران در یافتن روش‌هایی برای جبران نقص‌های شناختی در محل کار و خانه: بیماران MS طیف وسیعی از مشکلات شناختی مانند از دست دادن حافظه کوتاه مدت ( برای مثال گم کردن کلید یا عینک، فراموش کردن اسامی یا قرارهای ملاقات) و کوتاه شدن بازه زمانی توجه (مانند دشواری در تمرکز کردن بر روی مطالعه، از دست دادن رشته بحث و توانایی انجام دادن فقط یک کار در یک زمان) را تجربه می‌کنند. برخی بیماران ام اس نمی‌توانند کلمات را حین گفتگو به راحتی پیدا کنند، قدرت قضاوت و مهارت‌های سازمانی‌شان مختل می‌شود ـ برای مثال بیمار نمی‌تواند فعالیت‌های معمولش را برنامه‌ریزی کند یا انجام بدهد، وظایفش را اولویت‌بندی کند، مسائل مادی را مدیریت کند و حساب‌هایش را تراز کند. ناتوانی در پردازش اطلاعات به روشی منظم و در زمان مقتضی و سازگار شدن با موقعیت‌های در حال تغییر نیز از جمله مشکلات بیماران ام اس است.
• راهنمایی کردن بیمار یا کارفرمایش برای آن که بیمار بتواند حتی‌الامکان به کار کردن ادامه بدهد: متخصص کاردرمانی راهبردهای هماهنگ‌سازی را برای به حداکثر رساندن انرژی به بیمار آموزش می‌دهد یا پیشنهاد می‌دهد تغییراتی در محل کار ایجاد شود تا بیمار بتواند بر مشکلات ناشی از ام اس غلبه کند.
• برنامه‌ریزی کردن فعالیت‌های روزمره به منظور حفظ انرژی و مدیریت خستگی: برنامه‌ریزی شامل استراحت‌های کوتاه بین فعالیت‌های روزمره می‌شود، همچنین به بیماران ام اس توصیه می‌شود که بعدازظهرها دوش آب سرد یا ولرم بگیرند، چون گرما بیماران ام اس را مستعد خستگی شدید می‌کند. متخصص کاردرمانی بیمار را راهنمایی می‌کند که چگونه از گرم شدن شدید خانه و محل کارش جلوگیری کند و چگونه خود را با استفاده از مدیتیشن و تکنیک‌های دیگر آرام کند تا بر خستگیش غلبه کند.
• تهیه و تعدیل آتل و ارتز: آتل و ارتز برای موقعیت‌دهی، حمایت، تثبیت، پایدارسازی، متحرک‌سازی، کاهش درد و اسپاستیسیتی و پیشگیری از خشک شدن و کاهش حرکت مفصل به کار برده می‌شود. گاهی اوقات آتل یا ارتز تنها چیزی است که برای مستقل شدن بیمار در انجام دادن بعضی وظایف لازم است.
• ارائه اطلاعات درباره فناوری‌های کمکی طراحی شده برای استفاده در خودرو: اگر اختلالات ناشی از ام اس توانایی رانندگی بیمار را مختل کند، رانندگی برای بیمار دشوار خواهد شد. دستگاه‌های کمکی کار کردن با فرمان یا پدال گاز را برای بیمار راحت‌تر می‌کند و دیدش را افزایش می‌دهد. همچنین متخصص کاردرمانی توصیه‌هایی را درباره تنظیم ارتفاع صندلی، دسترسی به فضای حمل بار، نگهداری مناسب وسایل کمکی راه رفتن و اضافه کردن قطعات لازم به خودرو برای نگه داشتن اسکوتر یا ویلچر ارائه می‌دهد.

مزایای کاردرمانی برای بیماران ام اس

کاردرمانی و توانبخشی شغلی در جنبه‌هایی از فعالیت‌های شغلی که بیماران ام اس در انجام دادنشان به مشکل برمی‌خورند، به آنان کمک می‌کند و حمایت لازم را از آنان به عمل می‌آورد. اقدامات متخصص کاردرمانی شامل اطلاع‌رسانی درباره تشخیص ام اس، درخواست ایجاد تغییرات منطقی و آموزش به همکاران بیمار درباره شرایط خاص همکارشان می‌شود.

تیم توانبخشی از مشاور متخصص مغز و اعصاب، روانشناس بالینی و متخصص کاردرمانی تشکیل می‌شود.

مشاور مغز و اعصاب پرونده بیمار و تاثیرات ام اس را بر توانایی‌های شغلی بیمار بررسی می‌کند.

روانشناس بالینی تغییرات ایجاد شده در مهارت‌های تفکر و تاثیر آنها بر شغل بیمار را شناسایی می‌کند؛ همچنین روانشناس در یادگیری راهبردهای مقابله‌ای و مدیریت مشکلات خلقی به بیمار کمک می‌کند.

متخصص کاردرمانی حمایتی کاربردی را ارائه می‌دهد. متخصص کاردرمانی مسائلی مانند بازگشت به محل کار پس از یک دوره مرخصی، ایجاد تغییرات لازم در محل کار و مدیریت خستگی و دیگر مشکلات جسمی را مدّنظر قرار می‌دهد.

چنانچه ارزیابی‌ها و معاینات نشان بدهد که گفتاردرمانی یا فیزیوتراپی برای بیمار سودمند است، بیمار به آسیب‌شناس زبان و گفتار یا متخصص فیزیوتراپی معرفی می‌شود.