کودکانی که مشکلات پردازش حسی دارند در سازماندهی اطلاعات دریافتی مغز از حواس دچار مشکل هستند. وقتی در مورد حواس صحبت میکنیم معمولاً منظور ما همان پنج حس کلی است که شامل بینایی، بویایی، شنوایی، چشایی و لامسه میشود اما واقعیت این است که دو حس دیگر نیز داریم. حس ششم و هفتم کنترل آگاهی بدن (حس عمقی) و تعادل و جهت گیری فضایی (حس وستیبولار) را کنترل میکنند.
داشتن مشکلات مربوط به پردازش حسی میتواند به چندین طریق بر مهارتهای حرکتی کودکان تأثیر بگذارد. اگر کودک از لمس کردن اشیاء پیرامون خود وحشت داشته باشد در این صورت ممکن است تمایلی به بازی و دستکاری اشیاء نداشته باشد. این امر میتواند پیشرفت برخی از مهارتهای حرکتی را با مشکل مواجه کند. با این حال تحت تاثیر قرار گرفتن مهارتهای حرکتی درشت و ظریف در افرادی که دچار مشکلاتی در حواس ششم و هفتم هستند کاملا شایع است و دلیل آن هم در زیر توضیح داده شده است.
کاربرد حس عمقی چیست؟
سیستم حس عمقی در عضلات و مفاصل ما قرار دارد. این حس باعث میشود که فرد از بدن خود آگاهی پیدا کرده و نیرو و فشار وارده را تشخیص و کنترل میکند. همچنین سیستم حس عمقی نقش مهمی در کنترل و نظارت بر پردازش حسی دارد زیرا دادههای ورودی حس عمقی میتواند در کنترل پاسخها به محرکهای حسی کمک کند.
همه ما گیرندههای حسی در عضلات خود داریم که بدون نگاه کردن به اجزای بدن خود به ما میگویند که آنها در کجا قرار دارند. به عنوان مثال، زمانی که دست خود را بالا میبرید، بدون این که به آینه نگاه کنید و در مورد آن تردید داشته باشید میدانید که در این حالت بازویتان بالای سرتان قرار دارد. کودکانی که حس عمقی آنها ضعیف است ممکن است زمانی که دستهایشان را جلوی بدنشان صاف و کشیده است فکر کنند که دستهایشان بالای سرشان است.
کاربرد حس تعادل یا وستیبولار چیست؟
سیستم وستیبولار شامل قسمتهایی از گوش داخلی و مغز است که به کنترل تعادل، حرکت چشم و جهتگیری فضایی ما کمک میکند. این سیستم به ما کمک میکند تا پایداری و ثبات خود را حفظ کرده و در حالت قائم بایستیم. كودكانی که سیستم وستيبولار آنها مشکل دارد ممكن است كه ندانند که بدن آنها در چه فضایی قرار دارد و حس تعادل خود را از دست داده و قادر به کنترل بدن خود نباشند.
مشکلات مربوط به مهارتهای حرکتی
کودکانی که از لحاظ حس عمقی و یا سیستم تعادل بدن مشکل دارند به طریق مختلفی با مهارتهای حرکتی خود گلاویز هستند. كودكانی كه دادههای ورودی از سیستم حس عمقی در آنها کمتر است مجبورند که بیشتر تلاش كنند تا بدن خود را به روشی هماهنگ و راحت حرکت دهند. این دسته از کودکان بیشتر تمایل دارند به سایر سیستمهای بدن مانند سیستم بینایی خود تکیه کنند تا از محل قرارگیری اجزای بدن خود مطلع شوند. همچنین گاهی ممکن است که این کودکان برخی از علائم زیر را داشته باشند:
- محکم یا شل گرفتن مداد به هنگام نوشتن
- به سختی راه رفتن و یا به سختی هل دادن اشیاء
- انجام بازیهای “خشن”
- تحرک زیاد به هنگام نشستن و انجام کارهای نوشتاری
- دائما در حال دویدن، بالا و پایین پریدن و برخورد با اشیاء هستند.
- آستانه درد در آنها کاهش مییابد بطوری که به هنگام افتادن هیچگونه حس دردی به آنها دست نمیدهد!
- غالبا مشغول جویدن مداد، لباس یا سایر اشیاء غیرقابل خوردن هستند.
- برخورد کردن با افراد و یا اشیاء پیرامون
دست و پا جلفتی بوده و به کرات زمین میخورند
فعالیتی مانند دویدن یا حتی بالا و پایین رفتن از پلهها ممکن است برای کودکانی که از محل اجزای بدن خود و ثبات آنها آگاهی ندارند دشوار باشد. سرعت حرکت این دسته از کودکان کند بوده و یا از انجام فعالیتهایی که بسیار چالش برانگیز هستند اجتناب میکنند.
اطلاعی از قدرت خود را ندارند
تصور کنید که در یخچال را باز کردهاید و یک پاکت آبمیوه را برمیدارید به گمان این که باز نشده و پر است اما در واقع قبل استفاده شده و چیزی داخل آن نمانده است. در چنین شرایطی ممکن است که پاکت آبمیوه را تکان دهید و یا حتی آن سر و ته کنید تا شاید یک قطره از آن بیرون بریزد. در این حالت بیشتر از حد لازم از عضلات خود استفاده کردهاید.
مشکلات حسی میتواند سنجش و ارزیابی حرکات را برای انواع کارها دشوار کند. کودکانی که مشکلات پردازش حسی دارند ممکن است به دلیل فشار بیش از حد به مداد باعث شکسته شدن نوک آن شوند و یا به هنگام ورق زدن باعث پاره شدن صفحه شوند و یا حتی به هنگام بغل کردن بیش از حد احساساتی شوند.
انجام فعالیتهای بدنی را که بچههای دیگر از آن لذت میبرند را دوست ندارند
به عنوان مثال، ممکن است که به هنگام تاب بازی احساس امنیت نکنند زیرا آنها این پیام ورودی حسی که به آنها بگوید در امنیت هستند و اتفاقی برایشان نمیافتد را دریافت نمیکنند. احتمالا به هنگام تاب خوردن نمیدانند که چگونه باید وزن خود را تقسیم کنند تا بتوانند تعادل خود را حفظ کنند.
گاهی ممکن است که بطور دائم تحرک داشته باشند و با اشیاء برخورد کنند و یا کنترل حرکات خود را از دست دهند
زمانی که کودک بازخورد کافی از سیستم حسی خود دریافت میکند این احتمال وجود دارد که در حرکات خود اغراق کند تا از این طریق بتواند اطلاعات مورد نیاز خود را از محیط دریافت کند. همچنین زمانی که این دسته از کودکان در سالن حرکت میکنند ممکن است به دیوار متوسل شوند تا احساس امنیت بیشتری به آنها دست دهد. همچنین ممکن است به همین دلیل پاهای خود را زیر میز کارشان بکوبند. معمولا این کودکان انجام فعالیتهای بدنی مانند شیرجه زدن از بالای تخته و یا بالا و پایین پریدن را دوست دارند.
چگونه میتوان حس عمقی را در کودکان تقویت کرد؟
اگر احساس میکنید که فرزندتان از مشکلات پردازش حسی رنج میبرد بهتر است که وی را نزد یک متخصص کاردرمانی و مجرب در ادغام حسی ببرید تا معاینه شود. مراجعه حضوری به پزشک میتواند بسیار مفید باشد.
همچنین روشهای زیادی برای تقویت حس عمقی کودک وجود دارد که میتوانید در خانه انجام دهید. پزشک میتوانید فعالیتهایی را به شما پیشنهاد دهد که به کودک شما این فرصت را میدهد تا بطور همزمان از بازوها و پاهایش استفاده کند. این موارد ممکن است شامل ایجاد یک میدان موانع در منزل، آموزش شنا روی زمین به کودک و یا کمک به وی در جمع کردن برگهای درختان حیاط و حمل مایحتاج خانه باشد.
هدف این است که به کودک خود اطلاعات ورودی حسی بدهید که او حس کند اجزاء بدنش در کنترل خودش است. کسب این اطلاعات به او کمک میکند تا ثبات و تمرکز بیشتری پیدا کند. با گذشت زمان، بیشتر کودکان استراتژیهای خاص خود را برای کار کردن بر روی نقاط ضعف خود و بازی با نقاط قوت خود ایجاد میکنند.
ایدههایی برای فعالیتهای حس عمقی
فعالیتهای حس عمقی شامل فراهم کردن دادههای ورودی فشرده برای عضلات و مفاصل بدن میشود. در ادامه به برخی از فعالیتهای تقویت کننده حس عمقی میپردازیم اما خود شما نیز میتوانید متناسب با عادات فرزند یا دانش آموزان خود یکسری ایده نو بکار بگیرید. در این مواقع به فعالیتهایی فکر کنید که از عضلات و مفاصل بدن کار بکشد. از جمله این فعالیتها عبارتند از:
- فعالیتهای تحمل وزن همچون سینه خیز رفتن، شنای روی زمین
- فعالیتهای استقامتی مانند هل دادن و کشیدن اشیاء
- برداشتن وسایل سنگین از قبیل حمل کردن تعداد زیادی کتاب
- فعالیتهای قلبی و عروقی همچون دویدن، بالا و پایین پریدن بر روی ترامپولین
- فعالیتهای دهانی مانند جویدن، فوت کردن حباب
- محکم و عمیق فشار دادن اجسام مانند محکم بغل کردن
به هنگام معرفی فعالیتهای حس عمقی به کودک عوامل زیر را در نظر داشته باشید:
هدف از انجام این فعالیت چیست؟
- آیا از آن برای آرام کردن کودک بیش فعال استفاده میکنید؟
- آیا از این فعالیت برای افزایش ورودی به کودک کم فعال و یا جستجوگر حسی استفاده میکنید؟
چه زمانی کودک میتواند این فعالیت را انجام دهد؟
- اگر هدف از انجام این فعالیت آرام کردن دانش آموز مضطرب است پس سعی کنید قبل از اینکه او دچار اضطراب و پریشانی شود، فعالیت را به وی معرفی کنید. نقاط تحریک کننده اضطراب (به عنوان مثال زمین بازی، موسیقی، مجمع) را شناسایی کنید و دادههای ورودی حس عمقی را پیش از این زمانها پیادهسازی کنید. این کار باعث میشود که فرد در مواجه با این شرایط آرامش خود را حفظ کند. این فعالیتها را در برنامه درسی و یا برنامه تصویری دانش آموز بگنجانید.
- ممکن است برخی از دانش آموزان خودشان بدانند که چه زمانی دچار استرس میشوند و از شما بخواهند که در یک فعالیت آرامبخش شرکت داشته باشند. از پشتیبانی بصری استفاده کنید تا دانش آموز بتواند بدون نیاز به ارتباط کلامی، درخواست استراحت خود را مطرح کند.
- همچنین میتوان از این فعالیتها برای آرام کردن دانش آموزی استفاده کرد که بطور ناگهانی و غیرمنتظره بر اثر دادههای ورودی حسی مضطرب میشود. در چنین مواقعی، معلم باید از پشتیبانی بصری استفاده کند تا دانش آموز را به سمت فعالیت مناسب سوق دهد. فعالیت پیشنهادی باید برای دانش آموز بسیار آشنا باشد تا وی بتواند به راحتی و بصورت مستقل آن را انجام دهد.
- در صورت استفاده از فعالیت به منظور افزایش دادههای ورودی جهت هشدار دادن به یک دانش آموز غیرفعال و جستجوگر حسی بایستی مواقعی را که این دانش آموز میخواهد از زیر فعالیت در برود و یا به دنبال دادههای حسی است را شناسایی کرده و در این مواقع فعالیتهای حس عمقی را انجام دهید. این کار اغلب قبل و بعد از نشستن برای انجام کارهای آرام یا مستقل خواهد بود.
- ممکناست که بعضی از دانش آموزان بتوانند زمان از دست دادن قدرت تمرکز و بیقرار شدن خود را تشخیص بدهند و در این مواقع از معلم خود بخواهند که به آنها چند دقیقهای استراحت دهد تا بتوانند فعالیتهای حس عمقی برای دوباره جمع کردن حواسشان را انجام بدهند.
- اگر معلم متوجه شد که دانش آموزان بیحوصله یا بیقرار هستند آنها را برای انجام فعالیتهای حس عمقی یا انجام کار گروهی (کل کلاس با هم) تشویق کند.
چند وقت یک بار باید این فعالیتها را انجام داد؟
- زمان مضطرب شدن دانش آموز بیش فعال و یا اینکه چه زمانی دانش آموز غیرفعال و جستجگور حسی به داده ورودی بیشتری نیاز دارد را شناسایی کنید و این فعالیتها را در این بازههای زمانی ارائه دهید.
- تعداد دفعات انجام این فعالیتها به نیازهای حسی دانش آموز بستگی دارد.
- لازم نیست که حتما فعالیت طولانی باشد. غالبا فعالیتهای کوتاه و زود به زود سودمندتر خواهد بود. برخی از فعالیتها را میتوان در ۳۰ ثانیه انجام داد و برخی دیگر ممکن است چند دقیقه طول بکشد.
- دانش آموز و یا کودک را تحت نظر بگیرید و ببینید که چه زمانی او آرام و خونسرد است. این نکته به شما کمک میکند تا مدت زمان و تعداد دفعات انجام فعالیت را تعیین کنید.
کجا میتوان این فعالیتها را انجام داد؟
- برخی فعالیتها توسط دانش آموز و بدون نیاز به ترک صندلی خود انجام میشود، به عنوان مثال تمرین هل دادن اجسام با دست، شنای ایستاده با استفاده از صندلی، فشردن اشیاء
- بعضی از فعالیتها را میتوان در کلاس درس انجام داد به عنوان مثال هل دادن دیوار، پرش ستاره، تمیز کردن نیمکت
- برخی فعالیتها باید خارج از کلاس درس انجام شود، به عنوان مثال جمع کردن صندلیها، بالا و پایین پریدن بر روی ترامپولین، بالا رفتن از میلههای دیوار
از چه فعالیتهایی میتوان برای تقویت حس عمقی در کودکان استفاده کرد؟
فعالیتهای مبتنی بر صندلی
- تمرینات مربوط به هل دادن با دست
- تمرینات مربوط به کشیدن با دست
- فشردهسازی سر
- شنای روی زمین با استفاده از صندلی
- ترابند روی صندلی
- فشردن توپهای ضد استرس
فعالیتهای مربوط به کلاس درس
- شنای ایستاده روی دیوار
- شنای روی زمین
- بلند کردن وزنههایی نظیر قوطی، کتاب، دمبل
- دوی درجا
- حرکت پرش ستاره
- جست و خیز کردن روی توپ درمانی و ورزشی
سایر فعالیتهای ورزشی
- بالا رفتن از میله بارفیکس یا طنابهای دیواری در سالن ورزش
- پرتاب کردن و گرفتن وزنه توپی
- دوره خزیدن بر روی مانع
- راه رفتن به شکل فرغون (دراز بکشید و یکی پاهایتان را بلند کند و بر روی دستهایتان راه بروید)
- حرکات ژیمناستیکی مانند ایستادن بر روی دستها، انجام حرکت چرخ و فلک با استفاده از تجهیزات سالن ورزشی
- پریدن در بازیهایی همچون لیلی کردن
- مسابقه طناب کشی
- بالا و پایین پریدن بر روی توپ هاپر (توپی دستهدار و بزرگ که بر روی آن مینشینند)
- دراز کشیدن بر روی شکم بر روی توپ ورزشی و برداشتن وزنه با دستها
فعالیتهای کاربردی و روزمره
- تمیز کردن میز و صندلی
- تی کشیدن کف زمین
- باز نگه داشتن در
- حمل کردن انبوهی از کتابها
- حمل کوله پشتی حاوی اجسام سنگین
- جمع کردن صندلیها
- جابجا کردن مبلمان
فعالیتهای دهانی
- درست کردن حباب از راه فوت کردن
- بازی کردن فوتبال با فوت کردن پنبه بعنوان توپ بر روی یک میز
- نوشیدن با نی از بطرهای مخصوص با درب ورزشی
- جویدن غذا یا اشیاء مناسب مثلاً لولههای جویدنی
- نواختن سازهای بادی
- باد کردن بادکنک
- نوشیدن یک مایع غلیظ مانند میلک شیک، ماست و یا کاسترد از طریق نی
فعالیتهای منفعل
- “هات داگ”: یکی از دانش آموزان در پتویی پیچیده میشود و دانش آموز یا فرد بزرگسال دیگری وانمود میکند که بعنوان سس گوجه فرنگی، خردل و غیره بر روی آن پخش میشود.
- ‘بازی ساندویچ’: در این بازی یکی از دانش آموزان روی حصیری دراز میکشد و تشک دیگری بعنوان نان در بالای او میگذارند.
- غلتک: یکی از دانش آموزان بر روی شکم خود دراز میکشد و یک توپ ورزشی بر روی پشت او غلتانده میشود.
- اعمال فشار عمیق به شانهها و بازوها
- محکم در آغوش گرفتن
منابع وزندار و سنگین
قبل از استفاده از وسایل سنگین زیر ابتدا با یک متخصص کار درمانی مشورت کنید.
- پوشیدن ژاکت یا جلیقه سنگین و وزندار
- انداختن پتوی سنگین بر روی خود
- پدهای مخصوص برای انداختن روی زانو که وزن خاصی دارند
- استفاده از کمربندهای سنگین
- استفاده از کولهپشتی پر کتاب و یا اشیاء سنگین
- گذاشتن کیسههای کوچک لوبیا در جیب کت
- اسباب بازی حیوانات
- استفاده از کلاههای مخصوصی که وزن آنها بر روی لبه کلاه است
