تحلیل رفتار کاربردی (ای بی ای یا ABA) درمانی است که مهارت‌های یادگیری، اجتماعی و ارتباطی را از طریق راهبردهای تقویت بهبود می‌دهد.
بسیاری از متخصصان ای بی ای را درمان استاندارد طلایی برای کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم (ASD) یا دیگر اختلال‌های رشدی می‌دانند.
درمان ای بی ای چیست؟
روش ای بی ای نوعی درمان برای کودکان مبتلا به اوتیسم است که به تقویت رفتارهای مطلوب و بازداشتن کودکان از رفتارهای نامطلوب کمک می‌کند. بدین‌منظور درمانگران پاداش‌هایی را برای تقویت مهارت‌های ارتباطی، زبانی و … به کار می‌گیرند.
روش ای بی ای در درمان اوتیسم انواع مختلفی دارد که متخصص نوع مناسب را با توجه به سن و اهداف بیمار انتخاب می‌کند. روانشناسی به نام دکتر ایوار لوواس روش ABA را در دهه 1960 ابداع کرد، البته روش‌های ABA از آن پس تکامل یافته و تغییر کرده است.
دکتر لوواس بر این باور بود که اوتیسم مجموعه‌ای از علائم رفتاری است که می‌توان آنها را تعدیل یا «خاموش» کرد. وقتی رفتارهای اوتیسمیک دیگر مشهود نبود، فرض می‌کردند که اوتیسم به روشی مؤثری درمان شده است.
روش ای بی ای در درمان اوتیسم در آن زمان شامل تنبیه برای نافرمانی نیز می‌شد، تنبیه‌هایی که بعضی از آنها، مانند شوک الکتریکی، بسیار خشن بود. امروزه تنبیه جزء اجزای روش ای بی ای نیست و تنبیه از نظر اخلاقی غیرقابل‌قبول در نظر گرفته میشود.
به‌طور کلی «پاداش ندادن» جایگزین «تنبیه» شده است. برای مثال کودکی که واکنش مناسبی به «فرمان» نشان نمی‌دهد، پاداشی مانند غذای مورد علاقه را دریافت نمی‌کند.
تکنیک لوواس که با اصطلاح «آموزش آزمایشی گسسته» نیز شناخته میشود؛ در طول این سال‌ها توسط درمانگران بسیاری مورد مطالعه قرار گرفته و تغییر داده شده است. درمانگران امروزه سعی نمی‌کنند اوتیسم را به صورت کامل درمان کنند، بلکه نهایت تلاششان را به کار می‌گیرند تا به بیماران کمک کنند که راه و رسم یک زندگی پربار و مستقل را یاد بگیرند. تکنیک‌های برنامه درمانی اوتیسم علاوه بر رفتار بر مهارت‌های اجتماعی و هیجانی نیز متمرکز است.
انواع راهبردهای ABA
درمانگران روش‌های مختلف ای بی ای را برای درمان اوتیسم به کار می‌برند. موارد زیر نمونه‌هایی از راهبرد ای بی ای است:
- آموزش آزمایشی گسسته: تکنیک لوواس درس‌ها را به وظایف ساده تقسیم‌بندی می‌کند. هر وظیفه با تقویت مثبت به ازای رفتار صحیح پاداش داده میشود.
- مدل دنور زودهنگام: مدل دنور برای خردسالان 12 ـ 48 ماه است و شامل بازی و فعالیت‌های مشترکی میشود که در یادگیری مهارت‌های زبانی، شناختی و اجتماعی به کودکان کمک می‌کند.
- آموزش پاسخ‌محور: اهداف اصلی در آموزش پاسخ‌محور این است که کودکان آغازگر گفتگو با دیگران باشند، انگیزه بیشتری برای یادگیری پیدا کنند و رفتار خود را تحت نظر داشته باشند.
- مداخله رفتاری زودهنگام ویژه: این روش ای بی ای در پرورش رفتارهای مثبت و کاهش رفتارهای نامطلوب به کودکان زیر 5 سال کمک می‌کند. جلسات درمان به صورت خصوصی با حضور درمانگر آموزش‌دیده برگزار میشود.
تحلیل رفتار کاربردی (ای بی ای) برای کودکان اوتیسم مفید است؟
تحلیل رفتار کاربردی (ABA) رویکردی اثربخش برای آموزش مجموعه‌ای از مهارت‌ها به کودکان مبتلا به اوتیسم است. پژوهش‌های علمی معتبر حکایت از آن دارد که ای بی ای اثر مثبتی بر رفتار کودکان اوتیسم دارد.
البته از آن‌جا که ای بی ای به روش‌های مختلف انجام میشود، بهتر است نتایج برنامه‌های خاص را برای قضاوت درباره موفقیت‌آمیز بودن یک روش بررسی کنید.
ای بی ای درمان بحث‌برانگیزی است. در گذشته در برنامه‌های درمانی ABA از تنبیه برای متوقف کردن رفتار نامطلوب استفاده می‌شد، اگرچه استفاده از تنبیه در ای بی ای مدرن رواج کمتری دارد. همچنین برخی اعضای انجمن اوتیسم می‌گویند که ABA گاهی اوقات سعی می‌کند رفتارهایی مانند تکان خوردن یا حرکات تکراری را متوقف کند که می‌تواند برای کودکان اوتیستیک آرامش‌بخش یا لذت‌بخش باشد. شدت و تمرکز بالای برنامه ای بی ای نیز یک دغدغه است، چون ایجاب می‌کند کودکان هر روز چند ساعت در جلسات مکرر درمان خصوصی شرکت کنند.
اگر به درمان اوتیسم یا حمایت از بیماران اوتیسم علاقه دارید، به‌جاست به این موضوع فکر کنید که اجزای روش ای بی ای چگونه در پرورش مهارت‌های فردی به فرزندتان کمک می‌کند و یاری‌اش می‌کند تا به قابلیت‌های فردی‌اش پی ببرد.
درمان ای بی ای چگونه به کودکان اوتیسم کمک می‌کند؟
ای بی ای طی چند مرحله انجام میشود تا متخصص بتواند طرح درمان ویژه‌ای را متناسب با نیازهای خاص کودک تهیه کند.
مشاوره و ارزیابی
ابتدا باید با درمانگر آموزش‌دیده در زمینه ای بی ای مشورت کنید؛ از این مشاوره با اصطلاح ارزیابی عملکردی رفتار (FBA) یاد میشود. درمانگر از شما می‌خواهد توانایی‌ها و نقاط قوت فرزندتان را شرح بدهید و بگویید که کدام کارها برایش دشوار است.
درمانگر زمانی را به تعامل با کودک اختصاص می‌دهد و رفتار، سطح ارتباط و مهارت‌هایش را تحت نظر می‌گیرد. همچنین ممکن است درمانگر از خانه یا مدرسه کودک بازدید کند تا رفتارش را حین انجام کارهای معمول روزمره مشاهده کند.
درمان مؤثر اوتیسم به تمام کودکان به یک شکل نگاه نمی‌کند. در نظر گرفتن تفاوت‌های فردی میان کودکان مستلزم آن است که درمانگران ABA مداخله‌های خاصی را متناسب با نیازهای هر کودک انجام بدهند. همچنین ممکن است درمانگر از والدین بخواهد که راهبردهای خاصی را در زندگی خانوادگی پیاده کنند.
تهیه طرح درمان
درمانگر طرح درمان رسمی ABA را با توجه به مشاهدات مشاوره اولیه تهیه می‌کند. طرح درمان باید با نیازهای منحصربه‌فرد کودک هم‌سو باشد و اهدافی عینی را دنبال کند.
این هدف‌ها عموماً مرتبط با کاهش رفتارهای دردسرآفرین یا مضری مانند کج‌خلقی یا آسیب‌زنی است و مهارت‌های ارتباطی و دیگر مهارت‌ها را تقویت می‌کند یا بهبود می‌دهد.
همچنین طرح درمان ABA شامل راهبردهای خاصی میشود که پرستاران، والدین، آموزگاران و درمانگر می‌توانند از آنها برای تحقق اهداف درمان بهره بگیرند. به‌این‌ترتیب همه می‌توانند در درمان کودک اوتیسم مشارکت داشته باشند.
آموزش والدین و پرستاران کودک
همچنین ای بی ای برای تقویت رفتارهای مطلوب در خارج از جلسات درمان، به کمک والدین و پرستاران کودک متکی است.
درمانگر راهبردهایی را به کودک و آموزگارانش یاد می‌دهد که پیشرفت‌های به دست آمده در جلسه درمان را تقویت می‌کند.
همچنین والدین می‌آموزند از تقویت‌هایی که کمتر مؤثر است، مانند تسلیم شدن در برابر قشقرق‌ها و کج‌خلقی‌های کودک خودداری کنند.
ارزیابی مکرر
درمانگران ABA سعی می‌کنند به دلایل رفتارهای خاص پی ببرند تا بتوانند در تغییر یا بهبود این رفتارها به کودک کمک کنند. درمانگر رویکردش را با توجه به واکنش‌های کودک به مداخله‌های خاص در طول دوره درمان تغییر می‌دهد.
مادامی‌که کودک درمان را ادامه می‌دهد، درمانگر پیشرفتش را تحت نظر دارد و تحلیل می‌کند که کدام راهبردها مؤثر است و در کدام حوزه‌ها می‌توان تاکتیک‌های متفاوتی را به کار گرفت تا درمان مفیدتر واقع شود.
تکنیک‌های درمان ای بی ای و مثال‌هایی برای روش ای بی ای
درمانگران ABA علاوه بر این مهارت‌های مهم می‌توانند تکنیک‌های مختلفی را برای بهبود رفتارهای مثبت و به حداقل رساندن رفتارهای منفی به کار بگیرند. درمانگران تکنیک‌ها را با توجه به رفتارها و شرایط فردی، موقعیت درمان و رفتارهای هدف انتخاب می‌کنند. از جمله مثال‌های بارز ای بی ای می‌توان به الگوسازی آموزش آزمایشی گسسته (DTT)، سیستم ارتباطی مبادله تصویر (PECS) و سیستم‌های تقویتی اشاره کرد. در ادامه چند مثال از تکنیک‌های درمان ای بی ای را توضیح می‌دهیم که درمانگران رفتاری از آنها برای درمان بیماران مبتلا به اوتیسم و آسیب‌های مغزی بهره می‌گیرند.
تقویت مثبت
تقویت مثبت با این هدف انجام میشود که احتمال انجام دادن رفتارهای مثبت در آینده بیشتر شود. ابتدا رفتاردرمانگر رفتارهایی را شناسایی می‌کند که ارزش تقویت و تشویق کردن را دارند. سپس به بیمار فرصت داده میشود تا پاداش‌هایی را برای کامل کردن آن رفتار دریافت کند.
اقتصادهای توکنی و قراردادهای رفتاری دو نمونه از سیستم‌های تقویت به شمار می‌‌آید. بیمار در روش اقتصاد توکنی در ازای کامل کردن رفتارهای مثبت، توکن‌هایی را دریافت می‌کند و آنها را با فعالیت یا آیتم موردعلاقه‌اش عوض می‌کند. همچنین قراردادهای رفتاری فرصت‌هایی را برای دریافت پاداش در اختیار کودک می‌گذارد. تفاوت در این است که قرارداد سندی رسمی و موردتوافق است که شرایط سیستم پاداش را به تصریح بیان می‌کند. فقط زمانی به کودک پاداش داده میشود که رفتارهای موردنظر درمانگر را به‌طور کامل انجام داده باشد.
آموزش آزمایشی گسسته
رفتاردرمانگران معمولاً تکنیک آموزش آزمایشی گسسته را در جلسات خصوصی و عاری از هر گونه عامل انحراف به کار می‌گیرند. این تکنیک کاملاً ساختاریافته است و از چند مرحله تشکیل میشود.
ابتدا رفتاردرمانگر، دستورات مختصری را که فهمشان آسان باشد، به مراجعه‌کننده می‌دهد یا پرسش‌های ساده‌ای از او می‌پرسد تا مراجعه‌کننده با فرآیند درمان آشنا شود. رفتاردرمانگر به مراجعه‌کننده فرصت کافی برای پاسخ دادن می‌دهد، البته ممکن است او به راهنمایی یا کمک نیاز داشته باشد. درمانگر راهنمایی‌ها را به آهستگی در طول درمان و به موازات پیشرفت کردن بیمار کمتر می‌کند. چنانچه درمانجو پاسخ درستی بدهد یا واکنش صحیحی نشان بدهد، تحسین‌های تشویق‌کننده‌ای را می‌شنود. رفتاردرمانگر گاهی برای اجتناب از واکنش‌ها یا پاسخ‌های نادرست، در ابتدا از رویه‌هایی استفاده می‌کند که مراجعه‌کننده را به سمت واکنش‌های صحیح هدایت می‌کند.
الگوسازی
الگوسازی مثال دیگری از تکنیک‌های ای بی ای است که بیماران مبتلا به اوتیسم و آسیب‌های مغزی را به تقلید رفتارهای مطلوب تشویق می‌کند. درمانگر سرمشق بیمار میشود و رفتارهای مناسب را به او نشان می‌دهد، به این ترتیب بیمار فرصت‌های مستمری برای یادگیری مهارت‌های جدید خواهد داشت.
همچنین رفتاردرمانگر درمانجو را به تقلید از رفتارهای هدفی تشویق می‌کند که توسط فرد الگو نشان داده شده است. الگوسازی را می‌توان به صورت فردی، از طریق فیلم یا صوت انجام داد. درمانجو رفتار الگو یا سرمشق را مشاهده می‌کند و رفتار مشاهده‌شده را تقلید می‌کند. رفتار الگو را می‌توان در طیف وسیعی از موقعیت‌های مختلف تکرار ، تمرین یا ارائه کرد تا یادگیری تسهیل شود.
سیستم ارتباطی مبادله تصویر
در روش سیستم ارتباطی مبادله تصویر (PECS) اصلاً از ارتباط کلامی استفاده نمی‌شود یا ارتباط کلامی بسیار کم است. تصویری از شیء مورد علاقه مراجع به او نشان داده میشود. اگر مراجع کودک باشد، شیء موردعلاقه می‌تواند اسباب‌بازی یا توپی به رنگ روشن باشد. در مرحله اولیه به مراجع یاد داده میشود که تصویر شیء را با خود شیء مبادله کند. رفتاردرمانگر در مرحله بعدی فاصله را بیشتر می‌کند و کودک را تشویق می‌کند تا برای به دست آوردن شیء مطلوب تلاش بیشتری را از طریق برقراری ارتباط به خرج بدهد. کودک به مرور زمان مهارت‌های ارتباطی جدیدی را نشان می‌دهد و تعامل با دیگری را یاد می‌گیرد تعامل ابتدا از طریق تصویر و گاهی از طریق بیان واژه و جمله برقرار میشود.
هدف نهایی از درمان کودکان اوتیسم به روش ای بی ای
هدف درمان عمدتاً به نیازهای فردی کودک بستگی دارد. در هر حال ای بی ای غالباً باعث میشود که:
- کودکان علاقه بیشتری به اطرافیانشان نشان بدهند؛
- ارتباط اثربخش‌تری را با دیگران برقرار کنند؛
- یاد بگیرند خواسته‌های‌شان و چیزهایی را که می‌خواهند، مثلاً اسباب‌بازی یا غذای خاص، را شفاف و مشخص به زبان بیاورند؛
- بیشتر روی درس‌های‌شان تمرکز کنند؛
- رفتارهای خودآسیبی را کاهش دهند یا متوقف کنند و
- کمتر کج‌خلقی کنند یا قشقرق راه بیندازند.
مزایا و معایب ای بی ای برای کودکان اوتیسم
بسیاری از متخصصان سلامت ای بی ای را به دلیل موفقیتش در کمک کردن به درمان بیماران اوتیسم برای بهبود مهارت‌های خاص توصیه می‌کنند.
بااین‌حال برخی، از جمله والدین و مدافعان اوتیسم نقدهایی را بر ای بی ای وارد دانسته‌اند. به نظر منتقدان ای بی ای به بیماران مبتلا به اوتیسم احترام نمی‌گذارد.
مزایا و فواید ای بی ای برای درمان اوتیسم
مدافعان ای بی ای مزایای زیر را برای این روش درمان برمی‌شمارند:
- پژوهش‌ها نشان می‌دهد که ای بی ای به شکل‌گیری و پرورش مهارت‌های رفتاری کمک می‌کند: مطالعات نشان داده است که ای بی ای در یادگیری مهارت‌ها کمک مؤثری به بیماران اوتیسم می‌کند. برای مثال نتایج یک مطالعه حکایت از آن دارد که مدل زودهنگام دنور در بالا رفتن IQ و بهبود رفتار به کودکان کمک کرده و همچنین شدت اوتیسم تشخیص داده‌شده را کاهش داده است.
- می‌توان از ای بی ای برای آموزش مهارت‌های ساده و پیچیده بهره گرفت: برای مثال می‌توان از ABA برای پاداش دادن به کودکان در ازای درست مسواک زدن یا به اشتراک گذاشتن اسباب‌بازی‌ها با دوستان استفاده کرد.
- ای بی ای راهبردهایی را برای آموزش کودکان در خانه در اختیار والدین می‌گذارد: ای بی ای راهنمایی را برای آموزش دادن و سنجش پیشرفت فرزندان در اختیار والدین می‌گذارد. برای مثال ABA با تقسیم کردن زبان به سیلاب‌ها، به‌جای واژگان کامل، در آموزش زبان به والدین کمک می‌کند.
- ای بی ای قابلیت یادگیری کودکان اوتیسم را ثابت می‌کند: ABA این فرصت را در اختیار کودکان اوتیسم می‌گذارد تا قابلیت‌های‌شان را برای یادگیری و تعدیل رفتارها نشان بدهند. تعدیل رفتارها می‌تواند شامل یاد دادن خواب شبانه یا کمک کردن به دوستیابی باشد.
معایب درمان ای بی ای
هرچند تنبیه دیگر جزئی از درمان ABA نیست، منتقدان می‌گویند که این روش همچنان می‌تواند برای بیماران اوتیسم بسیار خشن باشد. شماری از نقدهای وارد بر ABA به شرح زیر است:
- ای بی ای بر مشکلات رفتاری متمرکز است: منتقدان می‌گویند که درمانگران بیش از پرورش مهارت‌هایی مانند مهارت‌های زبانی بر متوقف کردن رفتارهایی متمرکزاند که خود آنها را مشکل‌ساز می‌دانند؛
- ای بی ای سعی می‌کند کودکان را «نرمال» کند: نقد دیگر این است که ای بی ای سعی می‌کند کودکان را وادار کند تا مثل هم رفتار کنند. وقتی به کودکان گفته میشود که رفتارهای طبیعی‌شان، مانند به هم زدن دست‌ها یا تکان خوردن مداوم غلط است، در واقع نیازهای کودکان نادیده گرفته میشود.
- درس‌هایی که ای بی ای می‌تواند یاد بدهد، محدود است: ای بی ای برای پرورش مهارت‌های عاطفی و هیجانی طراحی نشده است. برای مثال ای بی ای دست دادن یا احوال‌پرسی را به کودک یاد می‌دهد. اما به کودک یاد نمی‌دهد که ارتباط عاطفی را با دیگری احساس کند.
شماری از دغدغه‌های فوق باعث شده است که درمان ABA به مرور زمان تغییر کند. برای مثال درمانگران ای بی ای بر تغییر دادن رفتارها، نه تعدیل احساسات یا افکار متمرکزاند. هدف این است که بیمار حتی‌الامکان مستقل شود و درمانگران برای «اصلاح» بیماران تلاش نمی‌کنند.
کدام متخصصان درمان ای بی ای کودکان اوتیسم را انجام می‌دهند؟
تحلیلگر رفتار دارای بورد تخصصی (BCBA) خدمات درمان ای بی ای را ارائه می‌دهد. تحلیلگران BCBA باید مراحل زیر را برای گرفتن این تخصص پشت سر بگذارند:
- دریافت مدرک کارشناسی ارشد یا دکترا در روانشناسی یا تحلیل رفتار؛
- قبول شدن در آزمون تخصصی کشوری و
- اخذ پروانه کشوری برای انجام درمان.
درمانگران یا متخصصان رسمی رفتاردرمانی نیز در برنامه‌ها و تمرین‌های ای بی ای مشارکت دارند. این درمانگران در مؤسسه‌های رسمی آموزش می‌بینند و تحت نظر مراجع معتبر فعالیت دارند. درمانگران مهارت‌ها را شخصاً با کودکان و بزرگسالان مبتلا به اوتیسم تمرین می‌کنند و برای تحقق اهداف فردی تعیین‌شده توسط BCBA تلاش می‌کنند. از این گروه از درمانگران با اصطلاحات متفاوتی مانند رفتاردرمانگر، متخصص رفتار، (line therapists) و … یاد میشود.
