یکپارچگی حسی – درکی حرکتی به چگونگی دریافت و پردازش اطلاعات حسی توسط مغز مربوط میشود تا به این ترتیب بتوانیم فعالیتهای روزمرهمان را به درستی انجام بدهیم.
بخشهای مختلف بدن، مانند پوست، چشم و گوش اطلاعات حسی را از محیط دریافت میکنند و سپس این اطلاعات را به مغز میفرستند. مغز اطلاعات دریافت شده را تفسیر میکند، آنها را با دیگر اطلاعات واصله و اطلاعات ذخیره شده در حافظه مقایسه میکند و با استفاده از تمام این اطلاعات به ما کمک میکند تا واکنش مناسبی را به محیطمان نشان بدهیم. بنابراین یکپارچگی حسی – درکی حرکتی برای تمام کارهایی که باید انجام بدهیم، از لباس پوشیدن و غذا خوردن گرفته تا معاشرت، یادگیری و کار کردن مهم است.
رشد یکپارچگی حسی – درکی حرکتی اکثر انسانها در سن پایین و در قالب بخشی از فرایند رشد عادی در انجام دادن حرکاتی مانند غلتیدن، سینهخیز رفتن، راه رفتن و بازی کردن انجام میشود؛ در این بین رشد یکپارچگی حسی – درکی حرکتی برخی به طور کامل انجام نمیشود و در نتیجه فرد دچار اختلالات یکپارچگی حسی – درکی حرکتی میشود. افراد دچار این نوع اختلالات به متخصص کاردرمانی معرفی میشوند.
متخصصین در مرکز کاردرمانی آزادی، تکنیکهای بسیار مفیدی را برای رفع اختلال یکپارچگی حسی – درکی حرکتی بیمار بکار میبرند. میتوانید در این مورد با آن ها مشورت کنید.
حواس هشتگانه
تمام هشت حس در یکپارچگی حسی – درکی حرکتی نقش دارند. عموم مردم با پنج حس بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی و لامسه آشنایی دارند.
سه حس دیگر عبارت است از: عمقی (proprioception)، دهلیزی (vestibular) و احشایی (interoception).
حس عمقی
عضلات و مفاصل بدن گیرندههای حسی بسیار کوچکی دارند که محل قرارگیری بخشهای مختلف بدن را به مغز اعلام میکنند. وقتی قاشقی را در دهان میگذارید، نیازی نیست که محل قاشق را با چشم دنبال کنید یا دهانتان را لمس کنید تا بدانید که قاشق را کجا باید بگذارید، چون از محل قرارگیری دستتان نسبت به دهان آگاهی کامل دارید. گیرندههای حس عمقی بخش اعظم این اطلاعات را به مغز ارسال میکنند. سپس مغز از این اطلاعات برای برنامهریزی حرکات استفاده میکند تا بتوانید بدنتان را هماهنگ کنید.
حس دهلیزی
مجراهای کوچک مملو از مایعی در گوش داخلی وجود دارد، هر بار که سرتان را حرکت میدهید، مایع موجود در این مجراها تکان میخورد. گیرندههای واقع در این مجراها جهت حرکت را تشخیص میدهند و اطلاعات را به مغز ارسال میکنند. به این ترتیب متوجه میشویم که رو به جلو، عقب با طرفین حرکت میکنیم یا سرمان را کج میکنیم، میچرخانیم یا بالا و پایین میبریم.
مغز دوباره از این اطلاعات برای برنامهریزی حرکات استفاده میکند و در حفظ تعادل به ما کمک میکند.
حس احشایی
حس احشایی مقوله نسبتاً جدیدی در یکپارچگی حسی ـ درکی حرکتی است. منظور از حس احشایی این است که بدن به مغزمان میگوید که چه اتفاقی درون بدن در جریان است، چه زمانی گرسنه یا سیر هستیم، چه زمانی قلبمان سریع میزند یا کی دلشوره میگیریم.
طبقهبندی مشکلات یکپارچگی حسی ـ درکی حرکتی
مشکلات یکپارچگی حسی ـ درکی حرکتی در چهار گروه تقسیمبندی میشود:
مشکلات مربوط به تعدیل حسی
مشکلات مربوط به تعدیل حسی زمانی رخ میدهد که مغز بیشتر از حد یا کمتر از حد به اطلاعات حسی واکنش نشان بدهد. برای مثال وقتی فردی به لمس واکنش افراطی نشان میدهد، کاملاً از وجود برچسب پشت لباس آگاه است و وجود برچسب به شدت آزارش میدهد. اما فردی که واکنش کمتر از حد عادی دارد، وقتی روی شانهاش میزنید، متوجه نمیشود.
میتوان گفت که همگی ما تجربههای مشابهی داریم، اما شدت واکنش افراطی یا تفریطی مغز بر توانایی فرد در انجام دادن کارهای ضروری برای فعالیتهای روزمره اثر میگذارد. در نتیجه فرد مبتلا به اختلال آشفته و ناراحت میشود یا متوجه مواردی نمیشود که میتواند ایمنیاش را حفظ کند. مشکلات مربوط به تعدیل حسی به اضطراب، ترس، خشم، کلافگی و ناامیدی دامن میزند.
افراد مبتلا به این نوع اختلال غالباً راهکارهایی را برای جبران مشکلات ناشی از تعدیل حسی پیدا میکنند. از جمله این راهکارها میتوان به درآوردن لباس، عدم شستشو، به هم کوبیدن دستها، تکان دادن مداوم بدن یا گوشهگیری اجتماعی اشاره کرد. البته منظورمان این نیست که بروز چنین رفتارهایی لزوماً به معنای وجود مشکلات تعدیل حسی است، این رفتارها میتواند پیامد مسائل دیگری نیز باشد. در هر حال مشکلات تعدیل حسی یکی از دلایل محتملی است که میتواند به این رفتارها دامن بزند و متخصصین کاردرمانی مجرب یکپارچگی حسی در مرکز کاردرمانی آزادی به تشخیص مشکل اصلی و اصلاح آن کمک میکنند.
مشخص شده است که امکان بروز واکنشهای افراطی یا تفریطی در تمام حسها وجود دارد، ممکن است فردی واکنشهای بیش از حد را در یک حس و واکنشهای کمتر از حد را در ارتباط با حس دیگر نشان بدهد. حتی برخی افراد واکنشهای افراطی و تفریطی را در ارتباط با یک حس نشان میدهند. پاسخگویی به موقعیت بستگی دارد، برای مثال قرار گرفتن در یک موقعیت پرتنش گاهی اوقات باعث آگاهی بیشتر و گاهی باعث آگاهی کمتر از یک حس میشود.
تبعیض حسی و اختلالات ادراک
در این حالت مغز در معنا دادن به اطلاعات حسی دریافت شده دچار مشکل است. در نتیجه فرد نمیتواند تفاوتهای جزئی مربوط به یک حس را به درستی تعبیر کند. برای مثال توانایی تشخیص دادن دو نقطه مختلف نزدیک به هم با استفاده از حس لامسه برای فرد دشوار میشود، تشخیص دادن این اختلاف در زمان انجام دادن کارهایی مانند دکمه بستن مفید است. اگر این اختلالات به حس عمقی یا لامسه مربوط باشد، فرد دست و پا چلفتی به نظر خواهد رسید و نیروی بسیار زیاد یا بسیار کمی را برای انجام دادن فعالیتها به کار خواهد برد. افراد مبتلا به اختلالات ادراکی حس بینایی در یافتن اشیاء در محیطهای شلوغ یا پیدا کردن واژه در یک صفحه دچار مشکل میشوند.
متخصصین یکپارچگی حسی مجرب مرکز کاردرمانی آزادی میتوانند این مشکلات را با استفاده از ابزار ارزیابی استاندارد تشخیص بدهند.
اختلالات عملکردی دوجانبۀ دهلیزی
این نوع اختلالات پیامد وجود مشکلی در حس دهلیزی است که موجب به هم خوردن تعادل و مشکل در حفظ هماهنگی دو طرف بدن میشود. طیف وسیعی از مشکلات مختلف میتواند علت بروز اختلالات تعادل و هماهنگی باشد؛ متخصصین یکپارچگی حسی مجرب در مرکز کاردرمانی آزادی تشخیص میدهند که آیا این اختلالات پیامد وجود مشکل در سیستم دهیلزی است یا خیر.
مشکلات مربوط به انجام کنشها یا پراکسیس
منظور از پراکسیس این است که مغز چگونه برای انجام حرکتهایی که تا به حال انجام ندادهایم، برنامهریزی میکند و این کنشها را انجام میدهد. یادگیری پریدن نمونهای از پراکسیس در کودکان و یادگیری رانندگی یا استفاده از چوب غذاخوری مثالی از پراکسیس در بزرگسالان است. شاید اصطلاحاتی مانند دیسپراکسی یا اختلال در برنامهریزی حرکتی به گوشتان خورده باشد؛ این اختلال در واقع به مشکلات پراکسیس اشاره دارد. البته تمام مشکلات پراکسیس به یکپارچگی حسی ـ درکی حرکتی مربوط نمیشود. جین آیرس دو نوع اختلال پراکسیس مرتبط با مشکلات حسی زمینهای را تشخیص داده است.
یک نوع اختلال دیسپراکسی تنی یا سوماتو دیسپراکسی و نوع دیگر دیسپراکسی بینایی است. دیسپراکسی تنی به حالتی گفته میشود که فرد به جز انجام دادن کنشها در پردازش حسهای لامسه و عمقی نیز مشکل دارد؛ دیسپراکسی بینایی به مشکل در انجام دادن کنشها و پردازش حس بینایی گفته میشود. برخی افراد دچار هر دو نوع مشکل هستند، اما بقیه فقط درگیر یک نوع دیسپراکسی هستند. افراد مبتلا به دیسپراکسی غالباً خام دست به نظر میرسند و نمیتوانند حرکات را با مهارت و به راحتی انجام بدهند.
مدیریت مشکلات یکپارچگی حسی ـ درکی حرکتی
ایجاد تغییرات کوچک در محیط یا فراهم ساختن امکان انجام دادن کارها به روشی متفاوت در محل تحصیل یا کار تفاوت چشمگیری را در شیوه مدیریت زندگی روزمره اکثر بیماران به وجود میآورد. مرکز کاردرمانی آزادی دورههای مختلفی را برای والدین، آموزگاران و متخصصین دیگر برگزار میکند؛ هدف از برگزاری این دورهها افزایش آگاهی درباره اختلالات یکپارچگی حسی ـ درکی حرکتی و فکر کردن درباره ایجاد تغییرات در محیط یا در روش مدیریت کار، بازی یا تحصیل است که این فعالیتها را برای بیماران مبتلا به اختلالات یکپارچگی حسی ـ درکی حرکتی آسانتر میسازد.
متخصصین یکپارچگی حسی
متخصصین یکپارچگی حسی ـ درکی حرکتی در مرکز کاردرمانی آزادی دورههای آموزشی تکمیلی تخصصی را پس از اخذ مدرک کاردرمانی پشت سر گذاشتهاند. آموزش تکمیلی شامل شناخت دقیق علوم اعصاب و کسب تخصص شاهدمحور در زمینۀ رشد و یکپارچگی حسی ـ درکی حرکتی در ارزیابی و مداخله بیماران مبتلا به اختلالات یکپارچگی حسی ـ درکی حرکتی میشود.
کنار آمدن با تفاوتهای حسی
با استفاده از راهکارهای زیر میتوانید در کنار آمدن با تفاوتهای حسی به کودکان کمک کنید:
- تهیه یک برنامه روزانه ساده و ثابت و پایبند ماندن به آن
- استفاده از راهنماهای دیداری برای تعیین انتظارات از انجام وظایف: این راهنماها برنامه روزمره را تقویت میکند و به معرفی وظایف جدید یا تغییر وظایف قبلی کمک میکند.
- دادن زمان بیشتر به کودکان و حمایت کردن از کودکان در مدرسه و زمان انجام دادن تکالیف در خانه.
- از رژیم حسی برای حفظ سطح مناسبی از تحریک استفاده کنید تا به این ترتیب سطح رضایتبخشی از بازخورد حسی را برای مغز و بدن تأمین کنید.
- عاملهای محیطی موجود در کلاس درس و خانه را که باعث تحریک بیش از حد میشود، کاهش دهید.
- با خواندن داستانهای اجتماعی به کودک کمک کنید تا متوجه شود که چگونه باید یک برنامه روزمره را دنبال کند و واکنش مناسبی به موقعیتهای روزمره نشان بدهد.
- قدرت و هماهنگی کودک را به کمک ورزش افزایش دهید.
در صورت داشتن هر گونه سوال و یا ابهام میتوانید از متخصصین کاردرمانی در مرکز کاردرمانی آزادی مشاوره و راهنمایی دریافت کنید.
