هر كودك خردسالی هرازگاهی ممکن است شیطنت کند، حرف گوش نکند و یا کارهای عجیب و غریبی انجام دهد كه این كاملاً طبیعی است. با این حال، برخی از کودکان رفتارهای بسیار سخت و چالش برانگیزی دارند که خارج از هنجارهای سنشان است. در صورتی که اختلالات رفتاری کودکان درمان نشود ممکن است در بزرگسالی به افرادی ناسازگار تبدیل شوند. معمولاً هرچه مداخلات درمانی زودتر انجام شود، نتیجه به مراتب بهتر خواهد بود. درمان این مشکلات معمولاً چند وجهی است و به نوع خاص اختلال و عوامل تاثیرگذار بر آن بستگی دارد.
اختلال رفتاری در کودکان چیست؟
اختلال رفتاری یک وضعیت یا الگوی رفتاری ناهنجار است که باعث مشکلات در روابط اجتماعی، تحصیلی، یا در زندگی روزمره کودک می‌شود. اینگونه اختلالات معمولا در دوره کودکی یا نوجوانی شروع می‌شود و ممکن است در صورت عدم تشخیص و درمان مناسب، به مشکلات جدی‌تر در بزرگسالی منجر شوند.
اختلال رفتاری در کودکان می‌تواند شامل مواردی مانند اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD)، اختلال نارسایی توجه و بزرگی (ADD)، اختلال اوتیسم، اختلال هماهنگی ناتوانی حرکتی (DCD) و اختلال رفتار اعتیاد آور (ODD) باشد. هر یک از این اختلالات دارای نشانه‌ها و علایم خاصی است و نیاز به تشخیص و مداخله متناسب دارند.
تشخیص و درمان اختلالات رفتاری در کودکان از طریق مشاوره روانشناختی، درمان رفتاری، داروها، و بهبود روابط خانوادگی و اجتماعی انجام می‌شود. اهمیت تشخیص زودرس و مداخله مناسب باعث بهبود نتایج و کاهش مشکلات بلندمدت می‌شود.
انواع اختلال رفتاری
شایعترین اختلالات رفتاری تخریبی ( یا ایذائی)، شامل اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD)، اختلال سلوک (CD) و اختلال بیش فعالی – کمبود توجه (ADHD) است. از آنجا که این سه اختلال رفتاری علائم مشترکی دارند، تشخیص آنها ممکن است دشوار و وقت گیر باشد. ممکن است یک کودک یا نوجوان همزمان به دو اختلال مبتلا باشد. عوامل تشدید کننده دیگر شامل مشکلات عاطفی، اختلالات خلقی، مشکلات خانوادگی و سوء مصرف مواد می‌باشند.
اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD)
به نظر میرسد تقریباً از هر ده کودک زیر 12 سال، یک کودک به اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD) مبتلا است که نسبت ابتلای پسران به آن دو برابر دختران است. برخی از رفتارهای رایج در کودکان مبتلا به این اختلال عبارتند از:
- به راحتی عصبانی یا برانگیخته شدن
- بدخلقی‌های مکرر
- جر و بحث کردن مداوم با بزرگسالان ، به ویژه بزرگسالانی که به او نزدیکتریند، از جمله والدین
- سرپیچی از پیروی از قوانین
- آزار دادن یا خشمگین کردن عمدی دیگران
- عزت نفس پایین
- آستانه تحمل پایین
- مقصر دانستن و سرزنش کردن دیگران بخاطر هر اشتباه و بدرفتاری.
اختلال سلوک
کودکان مبتلا به اختلال سلوک (CD) به دلیل رفتارهای نادرست یا بزهکارانه و امتناع از پذیرش قوانین اغلب به عنوان “بچه های بد” قلمداد می‌شوند. به نظر میرسد حدود پنج درصد از کودکان 10 ساله به این اختلال مبتلا باشند که تعداد این کودکان در پسران چهار برابر دختران است. در حدود یک سوم از کودکان مبتلا به اختلال سلوک به اختلال نقص توجه بیش فعالی (ADHD) هم مبتلا هستند.
برخی از رفتارهای رایج در کودکان مبتلا به اختلال سلوک عبارتند از:
- اطاعت نکردن از والدین یا دیگر اولیاء
- مدرسه گریزی‌های مکرر
- تمایل به مصرف مواد مخدر بخصوص سیگار و الکل از سنین بسیار پایین
- عدم احساس همدردی با دیگران
- رفتارهای خشونت آمیز با حیوانات و مردم یا رفتارهای سادیستی مثل قلدری کردن و سوءاستفاده جسمی و جنسی از دیگران
- اشتیاق به شروع دعواهای فیزیکی
- استفاده از اسلحه در دعواها
- دروغگویی مکرر
- رفتارهای جنایت کارانه مثل دزدی، آتش سوزی عمدی و تخریب گرایی یا وَندالیسم (تخریب کنترل‌نشدهٔ اشیاء و آثار فرهنگی باارزش یا اموال عمومی)
- تمایل به فرار از خانه
- تمایلات خودکشی- اگرچه این مورد کمتر شایع است.
اختلال بیش فعالی کمبود توجه
به نظر میرسد حدود دو تا پنج درصد از کودکان به اختلال بیش فعالی کمبود توجه (ADHD) مبتلا هستند ، که تعداد این افراد در پسران سه برابر دختران است. از جمله ویژگی‌های این اختلال می‌توان موارد زیر را نام برد:
- بی توجهی – مشکل در تمرکز، فراموش کردن قوانین و قواعد، از یک وظیفه یا یک کار به وظیفه یا کار دیگر پریدن، بدون این که هیچ یک را به اتمام برسانند.
- تکانشگری – پر حرف بودن، استانه تحمل پایین، اشتباه کاری.
- بیش فعالی- بیقراری و تکان خوردن دائمی
اختلالات رفتاری در کودکان باعث بروز چه مشکلاتی می‌شود؟
- سلامتی و کیفیت زندگی: رفتارهای چالش برانگیز کودکان ممکن است به طور جدی بر سلامت و کیفیت زندگی کودک و والدین / مرابیان آنها تأثیر بگذارد.
- خطرات جسمانی: برخی از خطرات مرتبط با رفتارهای چالش برانگیز مثل رفتارهای خود آزارنه (از جمله بلع یا استنشاق اجسام خارجی ، کوبیدن سر به اجسام سخت یا پرت کردن بدن روی زمین) می‌توانند منجر به صدمات جدی شوند. آسیب‌های ناشی از حوادث تصادفی نیز در کودکانی که رفتارهای پرخاشگرانه دارند، نه تنها در خود آن کودکان بلکه در کودکان اطراف آنها و از آن بیشتر در اطرافیان بالغ آنها شایع است.
- سوء تغذیه: رفتارهای مقابله جویانه ممکن است منجر به سوء تغذیه، کاهش وزن یا چاقی مفرط شود.
- انزوای اجتماعی: رفتارهای چالش برانگیز اغلب می‌توانند منجر به انزوای اجتماعی کودک و والدین او شوند.
- انتقال به مدرسه: انزوای اجتماعی احتمالاً بر احساس سعادت و خوشبختی كودك و انتقال به مرحله پیش دبستانی یا مدرسه تأثیر خواهد گذاشت.
- کاهش سلامت روانی: تحقیقات همچنین حاکی از آن است که فقدان مهارتهای اجتماعی می‌تواند منجر به احساس تنهایی و افسردگی از سنین پایین شود.
- بلوغ: نحوه رفتار کودکان بازتاب مستقیم بلوغ آنهاست.
عوامل خطرساز اختلالات رفتاری در کودکان
علل سه اختلال رفتاری نافرمانی مقابله‌ای، سلوک و کم توجهی بیش فعالی هنوز ناشناخته هستند، اما برخی از عوامل خطر این اختلالات شامل موارد زیر است:
- جنسیت – پسران بسیار بیشتر از دختران به اختلالات رفتاری مبتلا می‌شوند. اگرچه هنوز مشخص نیست علت این تفاوت در تعداد دختران و پسران به دلیل تفاوتهای ژنتیکی است یا تفاوتهای اجتماعی.
- حاملگی و زایمان – در برخی موارد حاملگی دشوار، زایمان زودرس و کم بود وزن نوزاد در هنگام تولد ممکن است بعدا در مشکلات رفتاری کودک نقش داشته باشد.
- خلق و خو – کودکانی که تربیت آنها دشوار است ، یا از سنین پایین پرخاشگر و دمدمی مزاج هستند، بیشتر احتمال دارد بعدها در زندگی خود دچار اختلالات رفتاری شوند.
- زندگی خانوادگی – احتمال بروز اختلالات رفتاری در خانواده‌های مشکل‌دار بیشتر است. به عنوان مثال، خطر ابتلا به اختلالات رفتاری در کودکان خانواده‌هایی که در آنها خشونت خانگی، فقر، کم توجهی والدین یا سوءمصرف مواد وجود دارد ، بیشتر است.
- مشکلات یادگیری – مشکلات خواندن و نوشتن اغلب با مشکلات رفتاری ارتباط دارند.
- عقب ماندگی ذهنی – احتمال ابتلا به اختلالات رفتاری در کودکان عقب مانده دو برابر بیشتر است.
- رشد مغزی – مطالعات نشان داده‌اند كه مناطقی از مغز که کنترل توجه را بر عهده دارند، در کودکان مبتلا به اختلال کم توجهی بیش فعالی فعالیت کمتری دارد.
دلایل اختلال رفتاری در کودکان
درک دلایل اختلالات رفتاری در کودکان می‌تواند بسیار پیچیده باشد و ممکن است توسط عوامل ژنتیکی، محیطی، رفتاری و اجتماعی تحت تأثیر قرار گیرد. برخی از دلایل احتمالی اختلالات رفتاری در کودکان عبارتند از:
- عوامل ژنتیکی: مطالعات نشان داده‌اند که برخی از اختلالات رفتاری، مانند اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD)، ممکن است به عوامل ژنتیکی و ارثی مرتبط باشد.
- عوامل محیطی: محیط زندگی کودکان، از جمله خانواده، مدرسه، و جوامع محلی، می‌تواند بر رفتار آنها تأثیرگذار باشد. مثلاً، مشکلات خانوادگی، استرس، ناپایداری خانوادگی، فشار زیاد بر کودک یا نبود حمایت‌های لازم می‌تواند باعث اختلالات رفتاری شود.
- عوامل رفتاری: برخی از واکنشهای رفتاری غیرمنطقی کودکان، مانند بی‌اعتمادی به خود، عدم توانایی در مدیریت احساسات، یا مشکلات در ارتباطات اجتماعی، می‌تواند منجر به اختلالات رفتاری شود.
- عوامل زیست‌محیطی: عواملی مانند تغذیه نامناسب، فعالیت بدنی ناکافی، مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی در سنین پایین، و تاثیرات زیست‌محیطی مانند آلودگی هوا و آب و همچنین افزایش استفاده از تکنولوژی می‌تواند نقشی در ایجاد اختلالات رفتاری داشته باشد.
تشخیص اختلالات رفتاری کودکان
اختلالات رفتاری مخرب، اختلالاتی پیچیده هستند و عوامل مختلفی ممکن است در بروز آنها دخیل باشد. به عنوان مثال، کودکی که رفتارهای نابهنجار اختلال سلوک را از خود بروز می‌دهد، ممکن است به اختلال کم توجهی بیش فعالی، اضطراب، افسردگی و مشکلات خانوادگی نیز مبتلا باشد.
از جمله روشهای تشخیص این اختلالات عبارتند از:
- تشخیص توسط یک متخصص مثل روانشناس، روانپزشک یا پزشک اطفال.
- انجام مصاحبه‌های عمیق و دقیق با کودک، والدین و معلمان او
- استفاده از پرسشنامه‌ها یا چک لیست‌های رفتاری استاندارد.
کنترل عوامل استرس‌زای حادی که ممکن است باعث بروز مشکلات رفتاری کودک شوند، اهمیت زیادی دارد. به عنوان مثال، بیماری یکی از والدین یا تمسخر و تحقیر توسط کودکان دیگر ممکن است باعث تغییرات ناگهانی در رفتارهای معمول یک کودک شوند که این عوامل باید از بدو امر مورد توجه قرار بگیرند.
مزایای کاردرمانی برای درمان اختلال رفتاری
عناصر سازنده لازم در پرورش رفتار کودک عبارتند از:
- خودتنظیمی: توانایی کسب، حفظ و تغییر سطح احساسات، رفتار، توجه و فعالیت در تناسب با وظیفه یا موقعیت پیش رو.
- پردازش حسی: پردازش دقیق محرک‌های حسی وارده از محیط و نیز بدن خود فرد که مستقیماً بر واکنشهای رفتاری وی تأثیر می‌گذارد.
- درک زبانی : توانایی ادراک زبان گفتاری.
- زبان بیانی: توانایی تولید گفتاری که توسط دیگران قابل درک باشد.
- عملکردهای اجرایی: مهارت استدلال و تفکر در سطح برتر.
- رشد / تنظیم هیجانات: توانایی ادراک و ادغام هیجانات برای تسهیل تفکر، درک هیجانات و تنظیم هیجانات.
- مهارتهای اجتماعی: توانایی انجام تعاملات متقابل با دیگران (چه به صورت کلامی و چه غیر کلامی)، برای سازش با آنها و قدرت تشخیص و پیروی از هنجارهای اجتماعی.
- برنامه ریزی و ترتیب گذاری: انجام مرحله به مرحله یک وظیفه یا کار چند مرحله‌ای برای دستیابی به یک نتیجه از پیش تعریف شده.
سبک فرزند پروری والدین برای موفقیت کودکان
به ندرت ممکن است روش فرزندپروری والدین باعث مشکلات رفتاری دوره کودکی بشود. اگر در جستجوی راه حلی برای مدارای افراد خانواده با هم، و برخوردهای موفقیت آمیز در خانواده خود هستید، این نشانه آن است که به احتمال زیاد شما باعث مشکلات فرزند خود نشده‌اید. با این حال والدین نقش مهمی در درمان زود هنگام مشکلات رفتاری کودک خود دارند. چهار سبک اصلی فرزندپروری وجود دارد که یکی از آنها در تربیت و پروراندن کودکانی سازگار ( و با ثبات) و خوش رفتار و مودب از همه مؤثرتر است:
- فرزندپروری سلطه گر یا مستبدانه: این سبک شامل قوانین سفت و سخت، بدون هیچ گونه سازش انعطاف و عدم پذیرش هر گونه نظری از سوی فرزندان است.
- فرزندپروری مقتدرانه: در این سبک هم قوانین سختگیرانه وجود دارد ، اما والدین نظرات فرزندان خود را نیز می‌شوند و به همکاری با آنها تمایل دارند. در واقع این سبک فرزندپروری بیشتر دموکراسی تا استبدادی.
- فرزندپروری اسان گیر: در این سبک قوانین و اوامری که از طرف والدین برای کودکان مطرح می‌شوند بیش از حد کم هستند. در این خانه‌ها نظم و انضباط ، اگر وجود اصولا داشته باشد، بسیار کم است و به طور معمول والدین نقش دوست فرزندانشان را بازی می‌کنند.
- فرزندپروری غیر فعال: در این سبک هیچ قانونی وجود نداشته و سطح تعامل بسیار کم است. در این سبک والدین گرایش یا دلبستگی به فرزندان خود نداشته و ممکن است آنها را پس بزنند یا نادیده بگیرند.
به نظر میرسد سبک فرزند پروری مقتدرانه بیشتر از سه سبک دیگر می‌تواند باعث رشد و تربیت کودکانی سازگار ( و با ثبات) و شاد شود. و احتمال این که فرزندان حاصل از تربیت سبک فرزندپروری غیر فعال، افرادی فاقد عزت نفس ، فاقد خود-کنترلی و شایستگی عمومی باشند، نسبت به سبک‌های دیگر بیشتر است.
آنچه از این سبک‌های فرزندپروری می‌توان آموخت آن است که کودکان علاوه بر قوانین و پیامدهای واضح، به والدینی که پذیرای نظرات آنها بوده و راهنماییشان کنند هم نیاز دارند.
بهبود اختلالات رفتاری
- مهارتهای اجتماعی: آموزش مهارتهای اجتماعی با تأکید بر شناخت احساسات، مهارتهای بازی کردن ، مهارت حل مسئله و مهارت خود تنظیمی.
- معادل‌های کاربردی (یا عملکردی): آموزش مهارتهای معادل عملکردی به کودکان (به عنوان مثال اگر پرخاشگری بدنی، به معنای آن است که مرا تنها بگذار ، یک مهارت معادل یعنی علامت “دور شدن” را به کودک یاد بدهید)
- شناسایی زودهنگام: شناسایی زودهنگام رفتارهای چالش برانگیزی که تازه شروع به بروز کرده‌اند.
- محیط پیش دبستانی یا مدرسه: با کارکنان و مربیان محیط اموزشی کودک خود رابطه‌ای مثبت و حمایتی برقرار کنید.
- انتظارات نامتناقض و واقع بینانه داشتن: همه افرادی که با کودک در ارتباطند باید انتظارات یکسانی از کودک داشته باشند.
- موفقیت: همه کودکان باید بتواند با فرصت‌هایی که برای موفقیتشان ضروری است روبرو شوند.
- تماس چشمی: برای اطمینان از این که کودک می‌تواند صدایتان را بشنود و یا چهره شما را ببیند، به کودک نزدیک شوید و خم شوید یا بنشینید تا صورتتان در سطح صورت آنها قرار بگیرید.
- موارد انگیزه‌بخش کودک را بشناسید: مدیریت رفتار کودک با شناخت “آنچه برای او ارزش بیشتری دارد” یا آنچه در او انگیزه ایجاد می‌کند شروع می‌شود. از جمله این موارد انگیزه‌بخش می‌توان تعریف و تمجید، وقت گذراندن با والدین، مدت زمانی که کودک می‌تواند تلویزیون ببیند یا با تبلت یا گوشی موبایل بازی کند، امکان دسترسی به یک بازی خاص یا اسباب بازی خاص و …. را نام برد. پرداخت این پاداش‌ها به کودک باید فوری باشد و یا حداقل دقیقا مشخص باشد که کودک چه زمانی آن را دریافت خواهد کرد. در صورت رفتار نادرست کودک، یا می‌توانید کودک را از آن پاداش‌ها محروم کنید و یا آنها را زودتر از وقت مقرر از کودک بگیرید تا کودک مجبور شود آن را با رفتارهای خوب خود به دست آورد. در مواردی که ممکن باشد، سعی کنید این مساله را به صورت بصری برای کودک ملموستر کنید، مثلا با هر رفتار خوب ( یا بد) کودک یک توپ داخل یک گلدان بیاندازید.
- زبان ساده: در هنگام درخواست چیزی از کودک از زبانی واضح و مشخص استفاده کنید و در صورت لزوم کاری که از آنها می‌خواهید انجام دهند را به آنها نشان دهید.
- تن صدا: تن و بلند یا کوتاه بودن صدای شما هنگام درخواست چیزی از کودک اهمیت زیادی دارد. (به عنوان مثال اگر خواسته شما از کودک غیر قابل مذاکره است، لحن شما باید قاطعانه اما دوستانه باشد). کودکان حتی اگر درخواست شما را نفهمیده باشند، اغلب لحن صدا را درک می‌کنند.
- تعیین حد و مرز: هم فرزندان و هم والدین باید حد و مرزهای تعیین کننده رفتارهای غیرقابل قبول را بشناسند، تا استراتژیهایی مورد توافق دوطرف بتوانند به طور مداوم اجرا شوند.
نسبت به فرزندان خود صبور باشید
برای والدینی که فرزندشان دچار اختلال رفتاری است، همدلی، طرز برخورد مشارکتی و خلق و خوی آرام خصوصیاتی اساسی هستند. همچنین آگاهی از این که چه زمانی به کمک دیگران نیاز دارند یکی از موارد اساسی است. اگر رفتار کودک شما در اجرای نظم موجود در خانواده یا در امور تحصیلی دچار اختلال شده یا خشونت آمیز باشد، وقت آن رسیده است که با فردی متخصص در این خصوص صحبت کنید.
بزرگ کردن کودکانی که مشکلات رفتاری دارند کار ساده‌ای نیست. اما قبل از اینکه بخواهید عجولانه این مشکلات را در کودک خود تشخیص داده و یا نظم و انضباط سختی برای کودکتان تعیین کنید، بهتر است برای این کار از یک متخصص کمک بگیرید. پزشک متخصص اطفال کودکتان می‌تواند در مورد اینکه رفتار او به لحاظ سنش عادی هست یا خیر، شما را راهنمایی کرده و در صورت لزوم شما را به کسانی که می‌توانند در این زمینه به شما کمک کنند ارجاع دهد.
چه موقع باید برای اختلال رفتاری کودک به پزشک مراجعه کرد؟
هرگونه تغییر ناگهانی یا ناعادی در رفتار کودک می‌تواند نشانه‌ای از وجود اختلال رفتاری باشد. اگر این تغییرات رفتاری باعث مشکلاتی در زندگی روزمره کودک و خانواده او شده و با واکنشهای به سختی مدیریت شوند، ممکن است نیاز به مراجعه به پزشک یا متخصص اختلالات رفتاری باشد.
به عنوان مثال، موارد زیر می‌تواند نشان‌دهنده نیاز به مشاوره و درمان متخصص باشد:
- افزایش خطرناک رفتارهای کودک، نظیر خشونت، خودآسیبی، یا آتش‌زنی.
- اختلالات خواب شدید یا پیوسته.
- مشکلات تقویت مدرسه، به خصوص اگر کودک به طور مداوم مورد تنبیه قرار می‌گیرد یا از روند تحصیلی‌اش خودداری می‌کند.
- افزایش اضطراب یا افسردگی کودک.
- عدم توانایی کودک در ارتباطات اجتماعی و برقراری روابط.
- مشکلات رفتاری نادرست در محیط‌های اجتماعی یا با هم‌سن‌ها.
در هر صورت، اگر شما به این باورید که رفتار کودک شما نیازمند ارزیابی و مشاوره حرفه‌ای است، بهتر است به یک پزشک، روانشناس یا مشاور متخصص اختلالات رفتاری مراجعه کنید. این تخصصی‌ها می‌توانند ارزیابی دقیقی از وضعیت کودک شما انجام دهند و راهنمایی و درمان مناسبی ارائه کنند.
