آتروفی مغزی عارضه‌ای است که باعث کوچک شدن مغز می‌شود. شدت آتروفی مغزی تعیین‌کننده میزان تاثیرات مخرب این عارضه می‌باشد. آتروفی مغزی خفیف همیشه خطرناک نمی‌باشد. آتروفی شدید مغزی می‌تواند با عارضه‌های عصبی مانند سکته مغزی یا زوال عقل (دمانس) پیش‌رونده مرتبط باشد. در برخی از موارد، تشخیص این که آیا آتروفی مغزی سبب بروز عارضه‌های عصبی می‌شود و یا این که عارضه‌های عصبی در بروز آتروفی مغزی مؤثر هستند، امکان‌پذیر نمی‌باشد.
بر اساس تحقیقات انجام شده، جلوگیری یا کاهش سرعت پیشروی این عارضه امکان‌پذیر می‌باشد.
علت آتروفی مغز
آتروفی مغزی به دلایل مختلفی ایجاد می‌شود. امکان دارد آتروفی مغزی در اثر عارضه عصبی یا آسیب‌دیدگی مغز ایجاد شود و یا ممکن است نوزاد در زمان تولد به این عارضه مبتلا باشد. مواردی مانند آسیب‌دیدگی، بیماری و عفونت می‌توانند باعث آسیب‌دیدگی سلول‌های مغزی و در نهایت سبب بروز آتروفی و کوچک شدن مغز شوند.
آسیب‌دیدگی‌هایی که باعث بروز آتروفی مغزی میشوند
- سکته مغزی زمانی ایجاد می‌شود که انتقال جریان خون به بخشی از مغز متوقف شود. بدون خون غنی از اکسیژن، نورون‌های (سلول‌های عصبی) موجود در این بخش از مغز نابود میشوند. در نتیجه عملکردهای مرتبط با این قسمت‌های مغز – شامل حرکت و گفتار – مختل میشوند.
- آسیب‌دیدگی مغزی می‌تواند در اثر مواردی مانند افتادن از ارتفاع، تصادفات اتومبیل یا وارد شدن ضربه به سر ایجاد شود.
بیماری‌ها و اختلالات مؤثر در آتروفی مغزی
- در اثر آلزایمر و دیگر انواع زوال عقل، سلول‌های مغزی آسیب می‌بینند و قادر به برقراری ارتباط با یکدیگر نمی‌باشند. این عارضه‌ها باعث از دست رفتن حافظه و از بین رفتن توانایی تفکر میشوند و بر زندگی فرد تأثیر منفی می‌گذارند. آلزایمر که معمولاً پس از سن 60 سالگی بروز می‌کند، علت اصلی زوال عقل (دمانس) می‌باشد. آلزایمر علت بروز 60 تا 80 درصد از موارد زوال عقل محسوب می‌شود.
- فلج مغزی نوعی اختلال حرکتی است که در اثر رشد غیر طبیعی مغز در رحم مادر ایجاد می‌شود. این عارضه سبب از دست رفتن هماهنگی عضلانی، دشواری در راه رفتن و دیگر اختلالات حرکتی می‌شود.
- بیماری هانتینگتون یک بیماری ژنتیکی است که به طور پیش‌رونده باعث آسیب‌دیدگی نورون‌ها می‌شود. این بیماری معمولاً در دوران میانسالی ایجاد می‌شود. با گذشت زمان، بیماری هانتینگتون بر توانایی ذهنی و جسمی بیمار اثر گذاشته و باعث افسردگی شدید و ایجاد بیماری کره یا رقصاک (بروز حرکات غیر ارادی در کل بدن) می‌شود.
- لکودیستروفی گروهی از اختلالات نادر و ارثی هستند که باعث آسیب‌دیدگی غلاف میلین میشوند. غلاف میلین پوشش محافظی است که در اطراف سلول‌های عصبی قرار گرفته است. بیماری لکودیستروفی که معمولاً در زمان کودکی بروز می‌کند، می‌تواند باعث بروز مشکل در حافظه، حرکت، رفتار، بینایی و شنوایی شود.
- بیماری‌ام اس نوعی بیماری خود ایمنی است. در این بیماری سیستم ایمنی بدن به پوشش محافظ اطراف سلول‌های عصبی حمله می‌کند. این بیماری در زنان بیشتر از مردان بروز می‌کند. با گذشت زمان، سلول‌های عصبی دچار آسیب‌دیدگی میشوند. در نتیجه مشکلاتی در حس‌های بدنی، حرکت و هماهنگی بروز می‌کنند. این عارضه می‌تواند منجر به زوال عقل و آتروفی مغز شود.
عفونت‌هایی که باعث بروز آتروفی مغزی میشوند
- بیماری ایدز در اثر ویروس HIV ایجاد می‌شود. در این بیماری ویروس HIV به دستگاه ایمنی بدن حمله می‌کند. ویروس به طور مستقیم به نورون‌ها (سلول‌های عصبی) حمله نمی‌کند، ولی از طریق پروتئین‌ها و دیگر موادی که آزاد می‌کند بر ارتباط بین نورون‌ها تأثیر منفی می‌گذارد. توکسوپلاسموز مرتبط با ایدز می‌تواند باعث آسیب‌دیدگی سلول‌های عصبی مغز شود.
- انسفالیت به معنی التهاب مغز می‌باشد. این عارضه در بیشتر موارد توسط هرپس سیمپلکس (HSV) ایجاد می‌شود، ولی ویروس‌های دیگری مانند ویروس نیل غربی یا زیکا هم می‌توانند باعث ایجاد این عارضه شوند. این ویروس‌ها باعث آسیب‌دیدگی سلول‌های عصبی شده و سبب بروز علائمی مانـند کاهش هوشـیاری، تشـنج و فلج میشوند. عارضـه‌های خود ایمنی نیز می‌توانند باعث بروز انسفالیت شوند.
- بیماری سیفلیس عصبی باعث آسیب‌دیدگی مغز و پوشش محافظ آن می‌شود. این بیماری می‌تواند در اثر عدم درمان بیماری‌های مقاربتی در افراد بروز کند.
برخی از عارضه‌های فوق – مانند سیفلیس عصبی، ایدز و آسیب‌دیدگی مغزی – قابل پیشگیری هستند. برقراری رابطه جنسی ایمن با استفاده از کاندوم می‌تواند از بروز سیفلیس و عفونت HIV جلوگیری کند. استفاده از کمربند ایمنی در خودرو و همچنین استفاده از کلاه ایمنی در زمان رانندگی با دوچرخه یا موتورسیکلت می‌تواند به جلوگیری از آسیب‌دیدگی مغزی کمک کند. بیماری‌های دیگر مانند هانتینگتون، لکودیستروفی و ام اس قابل پیشگیری نمی‌باشند.
بیماری‌های مادرزادی
امکان دارد نوزاد در زمان تولد به آتروفی مغزی مبتلا باشد.
علائم آتروفی مغزی
آتروفی مغزی یا کوچک شدن مغز به این معنی می‌باشد که سلول‌های عصبی و ارتباط بین آن‌ها دچار نکروز (مرگ سلولی) شده‌اند. در نتیجه عملکرد مناطق آسیب‌دیده مغزی مختل می‌شود. محل بروز اختلال در عملکرد مغز، نوع علائم ایجاد شده را مشخص می‌کند.
آتروفی مغزی می‌تواند عمومی یا موضعی باشد:
- آتروفی مغزی موضعی بر یک یا چند ناحیه خاص در مغز اثر می‌گذارد.
- آتروفی مغزی عمومی تقریباً به شکل یکسان بر کل مغز تأثیر می‌گذارد.
آتروفی مغزی پیش‌رونده
آتروفی مغزی پیش‌رونده معمولاً در زمان بزرگسالی بروز می‌کند و باعث از دست رفتن مهارت‌ها در فرد می‌شود. این نوع آتروفی عمومی می‌باشد، اگرچه بعضی از قسمت‌های مغز بیشتر از قسمت‌های دیگر دچار آسیب‌دیدگی میشوند. علائم این عارضه با گذشت چند ماه یا چند سال تشدید میشوند.
علائم آتروفی مغزی پیش‌رونده شامل موارد زیر می‌باشند:
- زوال عقل
- تغییرات رفتاری
- از دست دادن حافظه
- اختلال در تفکر و عملکرد
- سفتی عضلات، کاهش سرعت حرکات، لرزش
آتروفی موضعی شدید
آتروفی موضعی شدید چند هفته پس از بروز علائم ناگهانی سکته مغزی، آسیب‌دیدگی سر یا عفونت ایجاد می‌شود. علائم این عارضه عبارتند از:
- بروز ضعف در صورت، دست و یا پا
- بی‌حسی
- تغییرات بینایی
- بروز مشکل در تعادل
آتروفی مغزی مادرزادی
آتروفی مغزی مادرزادی بر بخش‌های خاصی از مغز اثر می‌گذارد. علائم در زمان نوزادی یا کودکی شامل موارد زیر می‌باشند:
- تشنج
- دشواری در راه رفتن
- تأخیر در گفتار
- مشکلات مرتبط با یادگیری
تشخیص آتروفی مغز
معمولاً آتروفی مغزی یا کوچک شدن مغز توسط آزمایش‌های تصویـربرداری از مغز تشخیـص داده می‌شود. این آزمایـش‌ها شامل سی تی اسکن، تصویرسازی تشدید مغناطیسی (MRI)، برش‌نگاری با گسیل پوزیترون (PET) یا توموگرافی رایانه‌ای تک فوتونی (SPECT) می‌باشند.
در صورت بروز علائمی مانند ضعف، بی‌حسی، کاهش بینایی یا تغییرات شخصیتی بایستی از سی تی اسکن یا ام آر آی استفاده شود.
به طور کلی PET و SPECT بیشتر به منظور اهداف تحقیقاتی استفاده میشوند.
در برخی از مواقع وجود نشانه‌های آتروفی مغزی در مناطق مختلف مغز در آزمایش تصویربرداری می‌تواند به تشخیص عارضه مورد نظر کمک کند. برای مثال:
- بیماری آلزایمر: هیپوکامپ که به تشکیل خاطرات جدید کمک می‌کند، و لوب گیجگاهی- آهیانه‌ای مغز در اثر آتروفی مغزی در بیشتر بیماران مبتلا به آلزایمر دچار آسیب میشوند.
- زوال عقل (دمانس) پیشانی- گیجگاهی: لوب‌های پیشانی و گیجگاهی مغز بیشتر از قسمت‌های دیگر در اثر آتروفی آسیب می‌بینند.
- زوال عقل (دمانس) با اجسام لویی: میان‌مغز، هیپوتالاموس و جسم بی‌نام در اثر این عارضه دچار بیشترین میزان آتروفی میشوند.
- بیماری پارکینسون: در اثر بروز این بیماری امکان دارد توده سیاه و میان‌مغز در مراحل آخر بیمار کوچک‌تر به نظر برسند.
- سکته مغزی: بخش‌هایی از مغز در اثر خونریزی یا توقف خون‌رسانی دچار آتروفی میشوند و باعث ایجاد حفره‌های کوچکی در مغز میشوند.
بعضی از انواع دیگر آتروفی مانند دمانس عروقی، انسفالوپاتی آسیب مغزی مزمن (CTE)، ام اس و آتروفی ناشی از انسفالیت یا ایدز می‌توانند منجر به آتروفی در بخش‌های مختلفی از مغز شوند.
درمان آتروفی مغز
آتروفی مغزی قابل درمان نمی‌باشد. البته جلوگیری از آسیب‌دیدگی مغزی (خصوصاً جلوگیری از بروز سکته مغزی)، می‌تواند به کاهش میزان آتروفی کمک کند.
بر طبق تحقیقات انجام شده، تغییر در شیوه زندگی می‌تواند آتروفی ناشی از افزایش سن را به حداقل برساند.
مصرف دارو
داروهایی که برای جلوگیری از بروز سکته مغزی مصرف میشوند مانند داروهای رقیق‌کننده خون، داروهای کاهش‌دهنده کلسترول و داروهای کاهش فشار خون می‌توانند به جلوگیری از آتروفی مغزی کمک کنند. این داروها برای همه افراد مناسب نیستند، ولی در صورت وجود عوامل ابتلا به آتروفی مغزی می‌توانند سودمند باشند.
امکان دارد داروهایی که برای درمان بیماری آلزایمر استفاده میشوند مانند آریسپت (دونپزیل) و نامندا (ممانتین) در کاهش پیشروی آتروفی مؤثر باشند؛ ولی این داروها دارای تأثیر چشمگیری نمی‌باشند.
تغییر در شیوه زندگی
- رعایت اصول زندگی سالم شامل فعالیت جسمانی، رژیم حاوی مواد غذایی با کلسترول کم، کنترل قند خون و حفظ وزن متناسب با کاهش تاثیرات التهاب مغز می‌توانند باعث جلوگیری یا کاهش سرعت روند آتروفی مغزی شوند.
- برخی از انواع چربی مانند چربی ترانس دارای تأثیر نامطلوبی برای بدن می‌باشند و می‌توانند سبب افزایش احتمال سکته مغزی شوند. بنابر این عدم مصرف چربی ترانس به جلوگیری از بروز سکته مغزی و آتروفی مغز کمک می‌کند.
- کنترل استرس در کاهش آتروفی مغزی مؤثر است چرا که فشارهای روانی با بروز عارضه‌هایی مانند فشار خون بالا، بیماری‌های قلبی و سکته مغزی مرتبط می‌باشند. تمامی این عارضه‌ها باعث ایجاد دمانس عروقی میشوند.
احتمال بهبودی پس از ابتلا به آتروفی مغزی
نوع عارضه‌ای که باعث بروز آتروفی مغزی شده است، میزان بهبودی پس از بروز آتروفی را تعیین می‌کند. برخی از عارضه‌ها مانند سکته مغزی، انسفالیت، ام اس یا ایدز قابل کنترل هستند. در برخی از مواقع میتوان سرعت پیشروی آتروفی مغزی را کاهش داد یا آن را متوقف کرد. بیماری‌هایی مانند آلزایمر و هانتینگتون هم از لحاظ علائم و هم از لحاظ کوچک شدن مغز به مرور زمان تشدید میشوند.
در ارتباط با دلیل ایجاد آتروفی مغزی، روش‌های درمان و احتمال بهبود این عارضه بایستی به پزشک مراجعه شود.
