بازی درمانی اغلب به عنوان یک روش درمان کمکی برای کودکان اوتیسم در نظر گرفته میشود. اختلال طیف اوتیسم (ASD) و سندرم آسپرگر (که اکنون بخشی از اختلال طیف اوتیسم محسوب میشود) اختلالات عصبی رشدی هستند، به این معنا که مغز کودک بطور طبیعی رشد نکرده است. برخی از کودکان مبتلا به اوتیسم، توانایی‌ها و نقاط قوت شگفت انگیزی دارند، که از جمله آنها میتوان به توانایی به خاطر سپردن تعداد بیشماری از واقعیات اشاره کرد. این کودکان اغلب در برقراری ارتباط با دیگران مشکل دارند و اغلب رفتارهایی تکراری انجام میدهند و علایق محدودی نیز دارند. جهت اطلاع بیشتر از موانع و مشکلاتی که کودکان مبتلا به اوتیسم با آنها دست و پنجه نرم می کنند، این مقاله را بخوانید.
اگرچه بازی درمانی قادر به درمان اوتیسم نیست، اما میتوان از آن به عنوان یک روش مداخله و اصلاح بسیار موثر برای قبل از تشخیص استفاده کرد، به عنوان مثال میتوان برای رد یا تایید اینکه آیا علائم کودک ناشی از تروما (ضربه)، مشکل در سازگاری، مسائل عاطفی یا اختلال در رشد هستند یا خیر، از بازی درمانی استفاده کرد. در کودکانی که ابتلا به اوتیسم در آنها تشخیص داده شده است، بازی درمانی میتواند به رفع مشکلات عاطفی که اغلب با حس اضطراب همراه است، کمک کند.
بازی درمانی چگونه می تواند به کودکان اوتیسم کمک کند؟
کودکان اوتیسم اغلب در برقراری ارتباط و تعاملات اجتماعی با دیگران مشکل دارند. این مشکلات عمدتا باعث میشوند تا این کودکان از همسالان خود جدا شده و احساس تنهایی داشته باشند. بازی درمانی روشی است که در آن کودک احساس راحتی میکند و میتواند بطور غیر کلامی به گونه‌ای با سایرین ارتباط برقرار کند. از طریق این امنیت و آزادی در برقراری ارتباط، کودک درمانگر را به روش منحصر بفردی درگیر میکند و درمانگر میتواند بفهمد که چه عواملی در اصلاح رفتار کودک موثرند و چه مواردی موثر نیستند. سپس این ارتباط بهبود یافته و اصلاح شده میتواند به محیط خانه و مدرسه این کودک نیز گسترش یابد.- با اینکه کودکان اوتیسم ممکن است به روش‌های متفاوتی نسبت به سایر کودکان بازی کنند، اغلب از بازی‌های دارای چارچوب معین و بازی‌های تکراری استقبال میکنند، با این حال، این کودکان خصوصیات درونی خود را طی این بازی‌ها بروز میدهند و با دنیای اطراف خود ارتباط برقرار میکنند. بازی زبان کودکان است. حین بازی کردن، اسباب بازی‌ها به ابزاری برای ابراز کلماتی تبدیل میشوند که کودک بصورت کلامی قادر به بیان آنها نیست.
- کودکان اوتیسم همچنین ممکن است در همدلی و درک دیدگاه دیگران نیز مشکل داشته باشند. بازی درمانی از سویی به این کودکان کمک میکند تا فرصت تجربه‌ی حس همدلی را در طول این رابطه‌ی بوجود آمده از بازی کردن داشته باشند و توانایی خود در همدلی و درک دیگران را تقویت کنند.
- کنترل احساسات در بسیاری از کودکان، بویژه در کودکان اوتیسم دشوار است. کمک به کودکان در کنترل احساسات جزو عناصر کلیدی بازی درمانی است. از طریق تعیین محدودیت قاطعانه اما همراه با ملایمت و مسئولیت سپاری، به کودکان این فرصت داده میشود تا تواناییشان در کنترل احساسات را افزایش دهند.
- اغلب کودکان اوتیسم در برنامه‌های اصلاح رفتار که برای آنها بسیار ضروری است شرکت میکنند. عارضه جانبی ناخواسته‌ی این برنامه‌های اصلاح رفتار این است که کودک میفهمد مشکلی دارد که این مشکل نیاز به برطرف شدن دارد. اما بازی درمانی، «حق متفاوت بودن» به کودک میدهد چرا که درمانگر کاملا کودک را همانطور که هست می پذیرد. این امر اغلب منجر به کاهش بروز رفتارهای خاص از سوی این کودکان میشود.
بازی درمانی میتواند به رفع حس اضطراب و تشویش که غالبا در کودکان اوتیسم رخ میدهد، کمک میکند.
تفاوت بین بازی درمانی دستوری و بازی درمانی غیر مستقیم چیست؟
بازی درمانی غیر مستقیم (غیر دستوری یا غیر رهنمودی)
بازی درمانی غیر دستوری نوعی از بازی‌های بدون ساختار و چارچوب معین است. در این نوع بازی‌ها کودکان با محدودیت کمتری روبرو هستند و خود کودک باید راهنمای خودش باشد و به تنهایی از پس مشکلات برآید.
بازی درمانی دستوری (رهنمودی)
بازی درمانی دستوری کاملا برعکس است و این نوع بازی‌ها رویکرد هدایت کننده‌تری دارند. در این نوع بازی‌ها، والدین کودک یا درمانگر هم بیشتر و هم مستقیم‌تر درگیر بازی کودک میشوند و حتی میتوانند پیشنهاداتی به کودک دهند و یا کلا بازی را مدیریت کرده و پیش ببرند.
در روش فلور تایم (Floor time) و سایر سبک‌های بازی درمانی مورد استفاده برای کودکان اوتیسم اغلب از هر دوی این رویکردها (دستوری و غیر دستوری) استفاده میشود. جلسات بازی درمانی غالبا با جهت دهی کم و گاها بدون جهت دهی شروع میشوند و به کودک اجازه می دهند تا فعالیت اولیه را او انتخاب کند. با پیش روی جلسات بازی درمانی، والدین کودک یا درمانگر کودک را مجاب به انتخاب اسباب‌بازی جدید میکنند و یا درخواستی مطرح میکنند یا به نحوی با او ارتباط برقرار میکنند تا ماهیت جلسه را دستوری‌تر کنند.
بازی درمانی بر نیازهای فردی کودک تمرکز میکند و هر جلسه متناسب با نیازهای کودک طراحی میشود. رویکردهای بازی نیز از جلسه‌ای به جلسه دیگر و از کودکی به کودک دیگر مطابقت داده میشود.
آیا میتوان بازی درمانی را در منزل نیز انجام داد؟
شما به عنوان والدین کودک، نقش مهم و بسزایی در بازی درمانی فرزندتان خواهید داشت. نه تنها والدین باید حضور فعالی در جلسات بازی درمانی داشته باشند، بلکه بسیاری از آنها تمایل دارند که بازی درمانی را در منزل خود نیز ادامه دهند.
بسیاری از درمانگران نیز هم قادرند و هم مشتاق هستند که تکنیک‌های بازی درمانی را که ساده هستند به والدین آموزش دهند تا آنها بتوانند در منزل با فرزند خود کار کنند. همچنین برنامه‌های ویدیویی و کتاب‌های متعددی نیز وجود دارند که به والدین در مورد بازی درمانی خانگی کمک می کنند.
مهمترین معیارهایی که باید در هنگام مشارکت دادن فرزند خود در بازی درمانی در خانه به خاطر بسپارید عبارتند از…
- همیشه در فعالیتی که فرزندتان انجام می دهد، درگیر و غرق باشید
- حتماً در مورد کاری که انجام می دهند نظر بدهید، حتی اگر کودک شما به گفتگو ادامه ندهند
- سعی کنید از کودک خود به عنوان راهی برای کمک به داشتن احساس راحتی و امنیت بیشتر در بازی استفاده کنید
- جزئیات ساده و کوچکی را به بازی اضافه کنید. مثلا اگر ماشین بازی میکنید و فرزندتان در حال رانندگی با ماشین خود است، یک جلوه صوتی به بازی خود اضافه کنید!
- به یاد داشته باشید که گام‌های کوچک همیشه مهم هستند. سعی نکنید بیش از حد به کودک فشار بیاورید و همیشه هم سطح و اندازه‌ی فعلیشان با آنها رفتار کنید.
بازی درمانی می تواند فرصتی فوق العاده برای تعامل با فرزند و تقویت روابط باشد و همچنین میتواند برای ادامه رشد مهارتهای اجتماعی کودک، گامی ارزشمند باشد.
دستورالعمل های کلی جهت مناسب سازی بازی‌ها برای کودکان اوتیسم
با اینکه اقدامات و روش‌های مورد استفاده برای مناسب سازی بازی برای کودکان اوتیسم به نیازهای فردی کودک و بازی در حال انجام بستگی دارد، اما برخی از دستورالعمل های کلی را میتوان جهت حصول اطمینان از موفقیت آمیز بودن نتیجه هر نوع بازی و فعالیت اجتماعی اعمال کرد.
- بسیار هوشمندانه است اگر کودک را از قبل برای شرایطی که قرار است طی بازی تجربه کند آماده کنید.
- کودک باید قبل از شروع بازی، درک واضح و روشنی از آنچه از او خواسته می شود تا انجام دهد داشته باشد.
- کودک باید پیشاپیش این فرصت را داشته باشد تا هر گونه نگرانی یا سوالی را که دارد بپرسد.
- کودک باید قبل از شروع بازی با همسالان، فرصتی برای تمرین مهارتهای خود داشته باشد و هدف بازی را درک کند.
7 بازی مناسب برای کودکان طیف اوتیسم
گرگم به هوا
گرگم به هوا، بازی است که در آن یک نفر ، گروهی از افراد را دنبال میکند تا آنها را بگیرد. احتمالا شما هم به اندازه کافی با این بازی آشنایی دارید، اما چندین راهکار برای تغییر این بازی وجود دارد تا آنرا برای کودک اوتیسم مناسب‌سازی کنید. انجام این بازی در محیط بسته نسبت به محیط‌های باز، میتواند حد و مرز و محدودیت‌ها را بهتر مشخص کند. توضیح قوانین بازی از طریق داستان و قصه بجای دستور، میتواند روند بازی را بهبود بخشد.
مناسب‌سازی بازی گرگم به هوا:
- انجام دادن بازی گرگم به هوا در داخل سالن بدنسازی یا سایر فضاهای بسته میتواند برای کودکان اوتیسم که در طول بازی فرار می کنند، بهتر باشد.
- اگر هم که در محیط و فضایی باز بازی میکنید، پیش نمایی از ناحیه را که در آن با کودک بازی میشود به او نشان دهید تا کودک بفهمد که محدوده و مرز بازی کجاها هستند.
- از یک قصه یا داستان و یا حتی نوعی کمک بصری جهت آموزش قوانین بازی گرگم به هوا استفاده کنید. مثلا نام شخص دنبال کنند را «گرگ» خطاب کنید و نقش گرگ بودن و اینکه اگر گرگ به هرکسی دست بزند او به گرگ تبدیل میشود را برای کودک تفهیم کنید. از این طریق به کودک آموزش دهید که اگر شخص دنبال کننده تو را لمس کند، تو گرگ خواهی شد و باید بقیه را دنبال کنی.
- در این بازی چون گرگ به سرعت تغییر می کند و نقش گرگ از فردی به فرد دیگری منتقل می شود، برای شناخت بهتر گرگ توسط کودکان اوتیسم، می توانید از یک نشانگر مانند کلاه، روپوش و یا هر چیز دیگری که به صورت بصری نمایانگر گرگ برای آنها باشد استفاده کنید.
- در صورت لزوم، از نوشته‌ای بروی کاغذ یا تخته و بورد استفاده کنید تا کودک بتواند درخواست ملحق شدنش به بازی یا در صورتی که نمیخواهد بازی کند، خواسته‌ی خود را از این طریق اعلام کند.
قایم موشک
قایم موشک نیز مانند بازی گرگم به هوا جزو یکی از بازی‌های بسیار مناسب برای کودکان اوتسیم است و دقیقا مانند بازی گرگم به هوا، بهتر است این بازی نیز در محیط بسته انجام شود تا نتایج بهتری بهمراه داشته باشد. قوانین این بازی نیز بسیار ساده هستند، گروهی قایم میشوند و فرد یا گروهی دیگر باید آنها را پیدا کنند. قبل از شروع بازی بهتر است که کودک را از ابزار و مکان‌های خطرناک مانند اطراف ماشین لباسشویی، اجاق گاز و یخچال آگاه کنید. کودکانی که در این بازی قایم میشوند، ممکن است حسن انتظار بی تاب یا کلافه شوند، از اینرو بهتر است کتابی به آنها بدهید یا فعالیت بی سر و صدایی به آنها آموزش دهید تا در حین قایم شدن انجام دهند.
مناسب‌سازی بازی قایم موشک:
- اگر کودک تمایل به فرار کردن داشته باشد، بهتر است که این بازی را در یک مکان سرپوشیده مانند داخل خانه یا منطقه‌ای محصور انجام دهید. حتما باید اطمینان حاصل شود که همه کودکان داخل مرزهای تعیین شده بمانند، این مسئله هم برای ایمنی آنهاست و هم اینکه کودک میداند که کجاها میتواند و کجاها نمیتواند قایم شود.
- همانند بازی قبلی، در این بازی نیز پیش نمایش محیط بازی برای نشان دادن مکان‌های مناسب جهت قایم شدن، بسیار مفید است. باید به مکان‌های خطرناک که قایم شدن در آنها ایمن نیست مانند یخچال، فریزر، ماشین لباسشویی، خشک‌کن، فر، بالای درخت، یا یک گودال نیز اشاره شود.
- داستان و قصه گویی و کمک‌های بصری در این بازی نیز موجب میشود که کودک با روند بازی آشنا شود. برای مثال بگویید که “تو تا ۱۵ بشمار و من بی سر و صدا قایم میشم. تو دنبال من میگردی و پیدام میکنی. بعدش جامونو عوض میکنیم”.
- کودکانی که در این بازی قایم میشوند، ممکن است حسن انتظار بی تاب یا کلافه شوند، از اینرو بهتر است کتابی به آنها بدهید یا فعالیت بی سر و صدایی به آنها آموزش دهید تا در حین قایم شدن انجام دهند.
- یک بورد ارتباطی یا پشتیبانی بصری برای ارائه الگوهای زبانی در طول بازی ایجاد کنید. این ممکن است شامل اعداد برای شمارش و عباراتی مانند “تو مرا پیدا کردی!” “من تو را پیدا کردم!” یا “بیا بیرون، بیا بیرون، هر کجا که هستی!” باشد.
- بسته به کودک، بهتر است که این مهارت‌ها در جلسات بازی درمانی یا بصورت تنها با بزرگسالان تمرین شود تا مطمئن شوید که این بازی برای کودک شما خطری ندارد.
بسکتبال
زمانی که صحبت از اوتیسم میشود، فعالیت‌ها و بازی‌های ورزشی اغلب نادیده گرفته میشوند، اما نباید اینگونه باشد. چرا که بسیاری از این ورزش‌ها قابلیت مناسب‌سازی برای اوتیسم را دارند. بسکتبال را میتوان با کاهش برخی از عواملی که ممکن است بچه ها را بترساند، مناسب‌سازی کرد.
مناسب‌سازی بازی بسکتبال:
- از هدفون یا سایر وسایل کاهش نویز استفاده کنید. این ابزار میتوانند بسیاری از صداهای اضافی همراه با بازی بسکتبال را فیلتر کنند و در عین حال به کودک اجازه میدهند صدای افراد دیگر را که با او صحبت میکنند، یا صداهایی مانند سوت یا تایمر را بشنود.
- قبل از شروع بازی در مورد تمرینات، کلاس بدنسازی یا زنگ استراحت که ممکن است صدای بلندی داشته باشد با کودک صحبت کنید. برای مثال، صحبت کردن در مورد اینکه چگونه افراد با انداختن توپ داخل سبد تشویق میشوند یا فریاد میزنند، میتواند به کودک کمک کند تا زمانی که این اتفاق در طول بازی می‌افتد، واکنش خود را بهتر تنظیم کند. اموزش صریح در مورد اینکه وقتی توپی از حلقه میگذرد منجر به ایجاد صداهای بلند میشود، به کودک کمک میکند تا پیش بینی کند که چه زمانی ممکن است صداهای بلند رخ دهد.
ساختن جواهرات با خوراکی‌ها
هنر و کاردستی ساختن برای رشد حسی کودک عالی هستند و واقعا میتوانند به کودکان اوتیسم کمک کنند تا احساسات خود را بروز دهند. ساختن جواهرات با خوراکی‌ها نوعی فعالیت سرگرم کننده است که در عین جذاب بودن، کودکان را تشویق میکند که صبور باشند. در این روش کودک وادار میشود تا بجای خوردن این خوراکی‌ها صبر بخرج دهد و از مواد حاضر کاردستی بسازد. این بازی میتواند برای کنترل احساسات مفید باشد.
بطری حسی
بطری‌های حسی یک پروژه هنری و کاردستی کلاسیک هستند که بسیاری از کودکان اوتیسم مجذوب آن میشوند. پر کردن یک بطری آب با زرق و برق، دکمه‌ها، رنگ‌ها و اشکال مختلف میتواند درگیری حسی کودکان را تقویت کند. فقط باید سر بطری را خوب ببندید تا محتوای آن بیرون نریزد. این بازی نتایج فوق العاده‌ای بهمراه خواهد داشت.
نقاشی روی یخ
نقاشی روی یخ هم که دقیقا از اسمش پیداست. با استفاده از رنگ اکریلیک و تکه های یخ، کودکان می توانند براحتی نقاشی‌های منحصر بفردی را خلق کنند. شکل و رنگ‌های متنوع و اغلب سردی یخ نیز کودکان را مجذوب این بازی میکند.
چسبانه کاری یا کلاژ حسی
کلاژ حسی مجموعه ای از اشیاء با اندازه، بافت و رنگ‌های مختلف است که تقریباً میتوان آنرا از چسباندن هر چیزی به یک تخته ساخت. تنوع بین این اشیاء میتواند خلاقیت کودک را تحریک کرده و او را مجذوب این فعالیت سرگرم کننده سازد.
