اسکولیوز نوعی ناهنجاری است که سبب ایجاد یک انحنا (شبیه حرف C) و یا دو انحنا (شبیه حرف S) در ستون فقرات میشود.
بر اساس محل ایجاد اسکولیوز یا انحراف ستون فقرات، این عارضه به سه گروه دستهبندی میشود. اسکولیوز کودکان از زمان تولد تا سن سه سالگی ایجاد میشود. اسکولیوز نوجوانان بین سنین چهار تا نه سالگی بروز میکند. اسکولیوز بزرگسالان نیز بین سن 10 سالگی و زمان پایان رشد ایجاد میشود. اسکولیوز کلاسیک معمولاً در بزرگسالان ایجاد نمیشود بلکه میتواند ناشی از بروز این عارضه از زمان کودکی باشد.
چه قسمتهایی از ستون فقرات دارای انحنا میباشد؟
ستون فقرات از 24 استخوان به نام مهره تشکیل شده است. مهرهها جهت تشکیل ستون فقرات بر روی یکدیگر قرار گرفتهاند.
ستون فقرات از دید جانبی دارای سه انحنا میباشد: ستون فقرات در قسمت گردن گردن مقداری به سمت داخل دارای خمیدگی میباشد، ستون فقرات در قسمت قفسه سینه به سمت جلو خمیده شده و قسمت پایین کمر دارای خمیدگی به سمت داخل میباشد. ستون فقرات از دید خلفی (پشت) به صورت مستقیم مشاهده میشود.
تنه مهره بخش اصلی مهره را تشکیل میدهد. اندازه هر مهره از گردن به پایین مقداری افزایش پیدا میکند. این افزایش اندازه به حفظ تعادل و حفظ ثبات عضلات بزرگ که به بخش پایینی ستون فقرات متصل هستند کمک میکند. مهرهها در بخش گردن، قفسه سینه و کمر جهت حفظ عملکرد بدن در هر قسمت، از لحاظ ساختاری مقداری با هم متفاوت هستند.
اسکولیوز یا انحراف ستون فقرات چگونه ایجاد میشود؟
در برخی از مواقع علت ایجاد اسکولیوز مشخص نمیباشد. در صورتی که علت اصلی ایجاد این عارضه مشخص نباشد به آن اسکولیوز ایدیوپاتیک گفته میشود. این نوع اسکولیوز شایعترین نوع انحراف ستون فقرات است و در حدود دو تا سه درصد از جمعیت را تحت تأثیر قرار میدهد. اسکولیوز ایدیوپاتیک معمولاً در افراد خانواده وجود دارد و در دختران بیشتر از پسران بروز میکند. در بیشتر موارد اسکولیوز در اواسط یا اواخر دوران کودکی در حین دوره جهش رشد ایجاد میشود.
اسکولیوز میتواند به صورت مادرزادی نیز ایجاد شود و یا ممکن است در نتیجه وجود عارضه عصبی دیگری مانند فلج مغزی، اسپینا بیفیدا یا آتروفی عضلانی نخاعی بروز کند.
اسکولیوز میتواند بر هر بخشی از ستون فقرات تأثیر بگذارد؛ ولی در بیشتر مواقع بر بخش توراسیک (قفسه سینه) و کمر اثر میگذارد. در این حالت در ستون فقرات به یک طرف خمیدگی ایجاد شده و امکان دارد در آن چرخش ایجاد شود. در این صورت امکان دارد کمر، لگن و یا شانهها ناهمراستا به نظر برسند. در ابتدا امکان دارد انحنا به شکل C ایجاد شده و باعث شود تا شانهها و لگن به یک طرف کج شوند. به منظور قرار گرفتن سر در مرکز بدن، امکان دارد در قسمت پایین ستون فقرات جهت حفظ تعادل در جهت دیگر خمیدگی دیگری ایجاد شده و ستون فقرات به شکل S در بیاید.
در بیشتر موارد در اثر اسکولیوز ایدیوپاتیک کودکان، انحنا در بخش پایین قفسه سینه ایجاد میشود. با چرخش مهرهها، وضعیت دندهها تغییر کرده و باعث ایجاد برآمدگی قابل توجه در یک طرف ستون فقرات میشود. این برآمدگی در زمان خم شدن به سمت جلو بیشتر مشخص میشود.
85 درصد از موارد انحراف ستون فقرات که پس از دو سالگی ایجاد میشوند در سمت راست ستون فقران ایجاد میشوند. انحنای بخش قفسه سینه که پیش از 5 سالگی ایجاد شود به احتمال زیاد سبب بروز عارضههای دیگر میشود. اسکولیوز ایدیوپاتیک کودکان با انحنای بخش قفسه سینه به سمت چپ بیشتر در پسران و پیش از یک سالگی ایجاد میشود. این نوع انحراف ستون فقرات معمولاً بدون درمان به خودی خود بهبود پیدا میکند و با افزایش سن تشدید نمیشود.
اسکولیوز نوجوانان در پسران در سنین پایینتری نسبت به دختران ایجاد میشود. با توجه به این که بلوغ و رشد اسکلتی در پسران در سنین بالاتری صورت میگیرد، احتمال بروز انحنا در پسران در مقایسه با دختران افزایش پیدا میکند.
علائم اسکولیوز
عارضه اسکولیوز باعث بروز درد نمیشود. افراد مبتلا به اسکولیوز ممکن است هیچ تغییری در ستون فقرات خود احساس نکنند ولی امکان دارد در زمان پوشیدن لباس متوجه شوند که اندازه لباس برایشان مناسب نیست و یا طرز قرارگیری بدنشان در حالت مستقیم قرار ندارد. معمولاً والدین متوجه عدم تقارن بدن کودک میشوند. با ایجاد انحنا در ستون فقرات، وضعیت بدن به گونهای تطبیق داده میشود که سر در مرکز قرار بگیرد. در نتیجه شانهها و لگن نامتوازن به نظر میرسند. و در نتیجه لباس به شکل نامناسبی بر بدن قرار میگیرد.
شایعترین علائم اسکولیوز عبارتند از:
- ناهمراستایی شانهها
- ناهمراستایی لگن
- ناهمراستایی سینهها (در دختران) یا نوک سینه (در پسران و دختران جوان)
- برجستگی یا برآمدگی استخوان کتف خصوصاً در یک طرف
- متمایل شدن بدن به یک سمت
- برآمدگی دنده در یک طرف ستون فقرات که بیشتر در زمان خم شدن به جلو قابل مشاهده است
در صورت وجود یک یا چند مورد از علائم فوق بایستی جهت معاینه به پزشک، جراح ارتوپدی یا متخصص کاردرمانی مراجعه شود. اسکولیوز شدید میتواند به قلب، ریهها، کبد و دیگر اعضای داخلی بدن فشار وارد کند. تشخیص و درمان زودهنگام جهت جلوگیری از بروز مشکلات مرتبط با عملکرد تنفسی و قلبی عروقی اهمیت دارد.
اسکولیوز به خودی خود باعث ایجاد درد نمیشود ولی انحنای ناشی از چرخش ستون فقرات میتواند باعث بروز درد از جانب عضلات، مفاصل و رباطهای مرتبط شود چرا که در این حالت فشار نامتوازن بر این ساختارها وارد میشود.
تشخیص اسکولیوز
از تست خم شدن به سمت جلو (تست آدامز) جهت ارزیابی برجستگی دندانها یا تغییرات ایجاد شده در ستون فقرات و تشخیص اسکولیوز استفاده میشود. جهت انجام این تست، بیمار به آرامی از قسمت کمر به سمت جلو خم شده و پزشک ستون فقرات را از پشت ارزیابی میکند. در همه موارد از تصویربرداری با اشعه ایکس استفاده نمیشود چرا که این روش معمولاً بر تشخیص انحراف ستون فقرات به کار نمیرود. عدم استفاده از اشعه ایکس از قرارگیری کودکان در سنین رشد در معرض تشعشعات جلوگیری میکند. با این حال اگر علائم قابل توجه عدم تقارن و تغییرات دیگر در زمان معاینه مشاهده شوند امکان دارد جهت ارزیابی هر گونه انحراف یا چرخش در مهرهها از تصویربرداری با اشعه ایکس استفاده شود. در صورت احتمال وجود عفونت، تومور یا مشکلات مرتبط با دستگاه عصبی که باعث ایجاد اسکولیوز شدهاند، ممکن است از ام آر آی استفاده شود.
در زمان استفاده از اشعه ایکس برای ارزیابی انحراف ستون فقرات، از روش کاب (Cobb method) جهت بررسی محل و میزان هر انحنا استفاده میشود. وجود انحنای بیش از 10 درجه نشاندهنده وجود اسکولیوز میباشد.
همچنین جهت تعیین بلوغ و رشد اسکلتی یا رشد استخوان نیز ممکن است از تصویربرداری با اشعه ایکس استفاده شود. جهت ارزیابی پایان رشد در کودک از علامت ریسر (Risser sign) در تصاویر اشعه ایکس از استخوانهای لگن استفاده میشود. به منظور کمک به روند تشخیص، میزان انحنای ستون فقرات با سطح فعالیت رشدی مقایسه میشود.
انواع روشهای درمان اسکولیوز
جهت درمان اسکولیوز در کودکان از روشهای مختلفی استفاده میشود. این روشها شامل ارزیابی و مشاهده، استفاده از بریس، تمارین ورزشی مخصوص یا جراحی میباشند. از تمارین ورزشی برای بزرگسالان نیز استفاده میشود ولی هر چه درمان سریعتر آغاز شود (خصوصاً پیش از پایان رشد در کودک) تأثیر درمان بیشتر میباشد. بر طبق تحقیقات انجام شده، 90 درصد از موارد اسکولیوز کودکان به خودی خود بهبود پیدا میکند.
جهت انتخاب گزینه مناسب درمانی برای کودک مبتلا به انحراف ستون فقرات بایستی مواردی مانند سن کودک، میزان انحنا و رشد اسکلتی ستون فقرات در نظر گرفته شوند.
انتخاب روش درمانی به میزان و شدت اسکولیوز بستگی دارد. معاینه بدنی و استفاده از تصویربرداری با اشعه ایکس در طول یک مدت زمان مشخص به ارزیابی میزان تشدید عارضه کمک میکند. احتمال درمان انحنای 45 درجه یا کمتر با روشها غیر جراحی به کمک تمارین ورزشی و یا استفاده از بریس بیشتر میباشد. در صورت بروز تغییرات سریع در انحنای ستون فقرات یا انحنای بیش از 45 درجه، جهت درمان ممکن است به جراحی نیاز باشد.
ارزیابی انحراف ستون فقرات
در صورتی که انحراف ستون فقرات 30 درجه یا کمتر باشد و رشد کودک به اتمام رسیده باشد، امکان دارد تنها به ارزیابی میزان انحراف ستون فقرات نیاز باشد. در صورت تشدید خمیدگی و یا رشد سریع کودک و یا چنانچه میزان انحراف 30 درجه یا بیشتر باشد، بیمار جهت استفاده از تمارین ویژه ورزشی بایستی به پزشک یا متخصص کاردرمانی و یا جهت استفاده از بریس و ارزیابی عارضه (به منظور بررسی نیاز به انجام جراحی) باید به جراح ارتوپدی مراجعه کند.
استفاده از بریس
در صورتی که سرعت تشدید انحراف ستون فقرات آهسته باشد و همچنین در صورت تشخیص و درمان زودهنگام اسکولیوز، استفاده از بریس تأثیر بیشتری دارد. بیشتر بریسها بر روی تی شرت تنگ نخی و زیر لباسهای دیگر مورد استفاده قرار میگیرند. در زمان استفاده از بریس، فعالیت بدنی بایستی محدود شود.
دو نوع بریس که بیشتر برای درمان اسکولیوز استفاده میشوند، بریس میلواکی و بریس بوستون هستند. بریس بوستون با نام TLSO نیز شناخته میشود. بر طبق تحقیقات انجام شده، این نوع بریسها انحنای ستون فقرات را کنترل کرده و از تشدید آن جلوگیری میکنند. در بیشتر موارد بریس باعث رفع انحراف ستون فقرات نمیشود؛ ولی مانع از تشدید آن میشود. احتمال جلوگیری از تشدید انحراف بیش از 40 درجه با استفاده از بریس کم میباشد و بیشتر برای انحراف در قسمت قفسه سینه مؤثر میباشد.
بریس میلواکی در کودکان و نوجوانان مبتلا به اسکولیوز مورد استفاده قرار میگیرد. این بریس که قبلاً از چرم و فلز ساخته میشده است، در حال حاضر از پلاستیک سخت و فلز ساخته میشود. از پدها و نوارهای متصل به بدنه بریس برای به کارگیری نیروهای اصلاحی استفاده میشود.
بریس بوستون برای درمان اسکولیوز بسیار شبیه بریس میلواکی ساخته میشود. این نوع بریس تا قسمت قفسه سینه را تحت پوشش قرار نداده و دارای تیر عمودی در قسمت جلوی قفسه سینه یا حلقه گردنی نمیباشد. بریس بوستون بیشتر برای کودکانی که رشد ستون فقراتشان تکمیل نشده و یا جهت درمان انحراف متوسط در بخش پایین قفسه سینه و بخش فوقانی کمر مورد استفاده قرار میگیرد.
در زمان استفاده از بریس، کودک قادر به شرکت در ورزشهایی که نیاز به انعطافپذیری دارند (مانند ژیمناستیک) نمیباشد. از انجام ورزشهایی مانند فوتبال یا هاکی نیز در زمان استفاده از بریس بایستی خودداری شود. برخی از کودکان میتوانند طبق دستور پزشک برای مدت دو تا سه ساعت در طول روز بریس را خارج کرده و در فعالیتهای ورزشی شرکت کنند، ولی معمولاً بریس باید در تمام مدت استفاده شود.
بریس بایستی برای مدت حداقل دو سال یا تا زمانی که هیچ نشانهای از تغییرات بیشتر در تصاویر اشعه ایکس مشاهده نشود، مورد استفاده قرار گیرد. جراح ستون فقرات کودک را در فواصل منظم ارزیابی خواهد کرد. کودکانی که انحراف ستون فقراتشان با سرعت زیادی افزایش پیدا میکند و همچنین کودکانی که در دوره جهش رشد قرار دارند بایستی به طور مکرر برای ارزیابی به پزشک مراجعه کرده و به شکل مداوم از تصویربرداری اشعه ایکس استفاده کنند.
فیزیوتراپی و کاردرمانی
وجود دو یا چند مورد از موارد زیر نیاز به درمان پزشکی را مشخص میکنند. میزان ناهنجاری بایستی در آغاز روند درمان تعیین شود:
- محدودیت قابل توجه عملکردی (در فعالیتهای اجتماعی، تفریحی، شغلی) – پزشک بایستی وضعیت عارضه را به دقت ارزیابی کرده و از ابزار استاندارد برای سنجش محدودیتهای عملکردی استفاده کند.
- قدرت: <4/ مناسب (5= طبیعی؛ 4= مناسب؛ 3= نسبتاً خوب؛ 2= ضعیف؛ 1= ناچیز)
- دامنه حرکتی: محدود > 30 درصد (ستون فقرات توراسیک: فلکشن = 30، اکستنشن = 25، فلکشن جانبی=30، چرخش= 40، انبساط دندهای مهرهای = 5/7-3 سانتیمتر)
- درد: محدودکننده عملکرد و حداقل 10/3
- علائم عصبی: تغییر واکنشها و یا حسها
فواصل و مدت زمان جلسات درمانی بر اساس موارد زیر تعیین میشود:
- دقت یافتههای پزشکی
- وجود عوامل مؤثر در بروز عارضه
- سابقه وجود عارضه
- احتمال بهبود عملکردی
امکان دارد تمارین ورزشی به تنهایی سبب بهبود عارضه نشود ولی میتواند سبب بهبود وضعیت بدنی، افزایش قدرت و انعطافپذیری و بهبود وضعیت تنفسی شود. در برخی از موارد، امکان دارد استفاده از مدالیتههای گرمایی و الکتروتراپی جهت درمان درد استفاده شود. آموزش به بیمار جهت انجام تمارین ورزشی در منزل از اهمیت زیادی برخوردار است.
توانبخشی پس از درمان
اسکولیوز در بیشتر کودکان بدون نیاز به فیزیوتراپی و کاردرمانی بلندمدت بهبود پیدا میکند. پس از درمان اسکولیوز، متخصصین در ارتباط با اصول مکانیک بدن شامل روش صحیح بلند کردن و حمل اشیاء مانند کولهپشتی سنگین به بیمار آموزش میدهند.
کودکان مبتلا به عارضههای عصبی- عضلانی مانند اسپینا بیفیدا یا فلج مغزی ممکن است به جراحی نیاز داشته باشند. در طول دوره بهبودی، امکان دارد بیمار به فیزیوتراپی و کمک مداوم در زمان راه رفتن و فعالیتهای دیگر مانند لباس پوشیدن یا استحمام نیاز داشته باشد. متخصص فیزیوتراپی و کاردرمانی جهت بازیابی عملکرد و بهبود تعادل پس از جراحی به کودک کمک میکنند.