کم توجهی کودکان :درمان اختلال کم توجهی کودک با دارو، کاردرمانی و…

اختلال کم توجهی و بیش فعالی عارضه‌ای مغزی است که کنترل رفتار را برای کودک دشوار می‌سازد. رفتار تمام کودکان گاهی اوقات مشکل‌ساز می‌شود، اما مشکلات رفتاری کودکان دارای اختلال کم توجهی زندگی عادی‌شان را مختل می‌سازد و مستمر است. اختلال کم توجهی کودک در صورت درمان نشدن منجر به تاخیر در یادگیری، رشد و برقراری روابط اجتماعی می‌شود. متخصصین کاردرمانی کودک در زمینه درمان کودکان مبتلا به اختلال کم توجهی و بیش فعالی از مهارت بالایی برخوردار هستند. متخصصین کاردرمانی به خوبی می‌دانند که کم توجهی کودک زندگی هر یک از بیماران و خانواده‌شان را به روش متفاوتی تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و به همین دلیل سعی می‌کنند رویکردی مشورتی را برای کمک به مدیریت زندگی روزمره تک ‌تک بیماران به کار ببرند.

علل بروز اختلال کم ‌توجهی

علت دقیق ابتلا به اختلال کم توجهی و بیش فعالی در حال حاضر مشخص نیست. متخصصین تصور می‌کنند که تفاوت در روش ارسال پیام‌ها به مغز موجب ابتلا به کم توجهی می‌شود. از آنجایی که کم توجهی کودک در میان اعضای مختلف یک خانواده مشاهده می‌شود، به نظر می‌آید این اختلال ارثی باشد.

نشانه های کودکان کم توجه 

علائم مختلفی در کودکان کم توجه مشاهده می‌شود که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بی‌توجهی: کودک نمی‌تواند توجه خود را روی موضوعات متمرکز سازد، نامنظم است و بیش از حد رویاپردازی می‌کند.
• بیش ‌فعالی: کودکان بیش‌فعال همواره در حال حرکتند، نمی‌توانند یک جا بنشینند و بیش از حد حرف می‌زنند.
• تکانش گری: کودک بدون فکر کردن حرف می‌زند و عمل می‌کند، حرف دیگران را مدام قطع می‌کند، مزاحم اطرافیان می‌شود و قدرت قضاوت ضعیفی دارد.
• ترکیبی از علائم فوق: ترکیبی از علائم فوق در درجات مختلف مشاهده می‌شود.

درمان کم توجهی کودکان

درمان دارویی در کنار رفتار درمانی ـ شامل آموزش والدین ـ و فراهم کردن محیط مناسب در خانه و در مدرسه به گونه‌ای که متمرکز و متوجه ماندن کودک راحت‌تر شود، بهترین روش درمان کم توجهی است. از آنجایی که کم توجهی اختلالی مزمن است، درمان آن نیز باید مستمر باشد. معمولاً طرح درمان بلندمدتی به والدین ارائه می‌شود که شامل اهداف خاص برای کودک کم توجه است. چنانچه تمام بخش‌های طرح درمان اجرا شود و همه ـ کودک، والدین، آموزگاران، پزشکان، پرستاران و … ـ در درمان کودک همکاری کنند، درمان بیشترین تاثیر را خواهد داشت.

بهترین دارو برای درمان کم توجهی

    به تازگی اخبار جدیدی درباره درمان دارویی و کودکان منتشر شده است. برخی بر این باورند که بیش از اندازه برای کودکان دارو تجویز می‌شود. عده‌ای نیز داروها را موثر می‌دانند و درمان دارویی را بهترین روش درمان به شمار می‌آورند. در هر حال نکته مهم این است که از اصول درمان دارویی اختلال کم توجهی اطلاع داشته باشید. داروهای محرکی مانند ریتالین، دکسدرین و آدرال سال‌ها است که برای درمان کم توجهی تجویز می‌شوند و نتایج قابل قبولی را نیز به دست داده‌اند. استراترا داروی جدیدتری است که محرک نیز نیست و برای کودکانی مفید است که واکنش مناسبی به داروهای محرک نشان نداده‌اند. بااین حال مصرف استراترا عوارض و خطرات خاص خود را به دنبال دارد. مطالعات جدید نشان می‌دهد که مصرف داروهای محرک خطر سوءمصرف یا ایجاد وابستگی را در آینده به همراه ندارد. درمان با داروهای محرک‌ احتمال بروز این عوارض را کاهش می‌دهد. چنانچه داروهای محرک موثر نباشد، پزشکان دسته دیگری از داروها را تجویز می‌کنند. پزشک اطفال گاهی اوقات چند داروی مختلف را در دوزهای متفاوت امتحان می‌کند تا در نهایت بهترین دارو را در موثرترین دوز بیابد. می‌توان گفت که مغز مانند جعبه سیاهی است که ما داخل آن را نمی‌بینیم. پزشک تا زمانی که یک دارو را امتحان نکرده باشد، نمی‌داند که چه اثری بر مغز می‌گذارد. نود درصد کودکان با مصرف داروهای محرک بهبود می‌یابند. حتماً از پزشک معالج فرزندتان بخواهید که مزایا و عوارض احتمالی داروهایی را که تجویز می‌کنند، توضیح بدهند. به خاطر بسپارید که وقتی رفتار کودک در اثر مصرف دارویی بهبود می‌یابد، در واقع خود کودک این قدرت را داشته که بر علائم اختلال کم توجهی غلبه کرده است. بنابراین اعتبار این بهبودی را از آن کودک بدانید و به دارو نسبت ندهید.

کاردرمانی چگونه به کودکان کم توجه کمک می­کند؟ 

هدف اصلی متخصص کار درمانی این است که به کودکان کم توجه کمک کند تا فعالیت‌های روزمره را بدون مشکل انجام بدهند. متخصص کاردرمانی کودک دو راهبرد زیر را به کودکان کم توجه ارائه می‌دهد:

• راهبردهای درمانی: راهبرد درمانی به کودک کمک می‌کند تا قابلیت‌های مختل شده خود را بازیابی کند. راهبرد درمانی شامل مداخله‌هایی می‌شود که به ناتوانی کودک در توجه کردن به مطالب درسی و ارائه عملکرد درسی رضایتبخش می‌پردازد. برای مثال متخصص کاردرمانی به کودک کمک می‌کند تا برنامه‌ها، یادآورها و فهرست‌هایی را برای خود تهیه کند و از ابزار سازماندهی استفاده کند.
• راهبردهای انطباقی: راهبردهای انطباقی عادت‌ها و روال عادی و روزمره زندگی کودک را مجدداً تثبیت می‌کنند یا روش‌های مفیدی را برای مقابله با مشکلات زندگی روزمره به او یاد می‌دهند. تقسیم‌بندی وظایف به مراحل کوچکتر نمونه‌ای از راهبردهای انطباقی است، این راهبرد از آن رو اهمیت دارد که اکثر کودکان کم توجه نمی‌دانند که انجام تکالیفشان را از کجا و چطور باید شروع کنند.

کمک های دیگر کاردرمانی برای اختلال کم توجهی کودک

از دیگر مزایای کاردرمانی برای کودکان کم توجه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تقویت عضلات مرکزی: کودک یاد می‌گیرد که چگونه مدتی طولانی آرام و بی‌حرکت بنشیند.
• بهبود پردازش حسی: این مزیت از آن رو مهم است که هر آنچه در محیط اطراف کودک وجود دارد، از صداها و جنبه‌های بصری گرفته تا رایحه‌ها، بر توانایی کودک برای تمرکز کردن اثر می‌گذارد. کودک می‌آموزد که بدن خود را به گونه‌ای تنظیم کند که به جای آن که هیجان زده شود و دیگر عملکرد مطلوبی نداشته باشد، آرام و هوشیار بماند.

سایر روش های درمانی 

روش‌های درمانی غیر دارویی دیگری نیز وجود دارد که پژوهش‌های متعدد موثر بودن آنها را اثبات کرده است. پژوهشگران نشان داده‌اند که درمان‌های جایگزین تا حدی به رفع علائم اختلال کم توجهی کودکان کمک می‌کنند. درمان‌های جایگزین و روش‌های دیگری مانند ورزش، فعالیت در هوای آزاد، مصرف مکمل‌های امگا، ذهن آگاهی و تغییر رژیم غذایی برای درمان کودکان کم توجه به کار برده می‌شود.    

توصیه‌های مفید به والدین کودکان کم توجه

اگر فرزندتان به اختلال کم توجهی و  بیش فعالی مبتلا است، بهتر است توصیه‌های زیر را به کار ببندید:

• سعی کنید روی ویژگی‌های مثبت کودک تمرکز کنید. حداقل سه بار در روز وقتی فرزندتان کارش را به خوبی انجام می‌دهد یا رفتار مناسبی دارد، غافلگیرش کنید و به او بگویید حواستان هست که چقدر کارش را خوب انجام می‌دهد. سعی کنید هر روز دفعات بیشتری از فرزندتان تعریف کنید.
• وقتی فرزندتان را حین انجام دادن کارهای خوب غافلگیر می‌کنید، رفتاری را که باعث رضایتتان شده است و دوست دارید از او بیشتر ببینید، به زبان ساده توصیف کنید. مثلاً بگویید: “امروز تو فروشگاه از کنارم تکون نخوردی.”
• به جای آن که به فرزندتان بگویید که چه کارهایی را نباید انجام بدهد، به او بگویید که دوست دارید چه کاری انجام بدهد. مثلاً به جای این که بگویید “ندو”، بگو “راه برو.”
• کودک کم توجه به بازخوردهای فراوانی از جانب شما نیاز دارد. سعی کنید بازخوردهای سریع و سازنده‌ای را در طول روز به او ارائه بدهید. این بار نیز بازخوردهایتان را خلاصه، خاص همان رفتار و توصیفی بیان کنید.
• کودکان کم توجه گاهی اوقات به دلیل عوارض داروهای مصرفی و ناتوانی در یک جا نشستن نمی‌توانند به خوبی غذا بخورند. مراقب باشید که فرزندتان وعده‌های غذایی را به طور منظم بخورد و در طول روز به او میان وعده‌ها و تنقلات سالم بدهید.
• ورزش سخت نیز برای فرزندتان مفید است، البته باید ابتدا از ایمن بودن ورزش اطمینان حاصل کنید. کودکان کم توجه به دلیل بیش‌فعال و تکانشگر بودن نسبت به هم‌سن و سالانشان به نظارت بیشتر و دقیق‌تری نیاز دارند. اقدامات احتیاطی خاصی را برای اطمینان از ایمنی فرزندتان باید انجام بدهید، برای مثال کلاه ایمنی را حین دوچرخه سواری یا اسکیت سواری فراموش نکنید.
• کودکان کم توجه غالباً دچار اختلال خواب نیز می‌شوند. سعی کنید متوجه شوید که وقتی فرزندتان نمی‌تواند بخوابد، چه کاری باید انجام بدهید.
• به بهبود مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی فرزندتان کمک کنید تا کودک بتواند دوستان خوبی پیدا کند.
• اطمینان حاصل کنید که پرستار فرزندتان از برنامه‌های روزمره و اهداف رفتاری کودک اطلاع دارد. به این ترتیب کودک برنامه ثابتی را در طول روز دنبال خواهد کرد.

چطور می‌توانم به بهبود رفتار فرزندم کمک کنم؟

توصیه‌های زیر به بهبود رفتار کودکان کم توجه کمک می‌کند:

• سعی نکنید تعداد زیادی رفتار مختلف را هم‌زمان با هم تغییر بدهید. هر بار بر روی اصلاح یک تا سه رفتار کار کنید.
• درباره اهداف رفتاری با فرزندتان صحبت کنید.
• رفتارهای هدف را به مدت یک ساعت یا یک بازه زمانی محدود در زمان معینی از روز به دقت تحت نظر بگیرید و بازخوردهای لازم را ارائه بدهید. تحت نظر گرفتن رفتار کودک در تمام طول روز هم برای خودتان و هم برای کودک بسیار سخت و طاقت‌فرسا خواهد بود.
• چنانچه کودک با موفقیت به اهداف رفتاری تعیین شده رسید، مزایا و فعالیت‌های خاصی مانند پارک رفتن یا پیک نیک خانوادگی را به عنوان پاداش برای او در نظر بگیرید.
• چند قانون تعیین کنید و آنها را همواره با قدرت اجرا کنید. در انتخاب میدان نبردتان دقت کنید.
• به کودک حق انتخاب بدهید، اما انتخاب‌ها را در حد ساده نگه دارید.

سوالات رایج درباره کم توجهی در کودکان

آیا کم توجهی نوعی اختلال یادگیری است؟

کم توجهی و اختلال یادگیری دو چالش متفاوت هستند. با این حال این دو اختلال غالباً با هم بروز می‌یابند و اصطلاحاً اختلال‌های هم‌زمان هستند. درصد شیوع اختلال کم توجهی و بیش ‌فعالی چقدر است؟ اختلال نقص توجه ـ بیش‌ فعالی شایع‌ترین اختلال رفتاری در کودکان دبستانی است؛ تقریباً 8 ـ 12 درصد کودکان مبتلا به اختلال کم ‌توجهی هستند. اختلال کم توجهی کودکان چگونه تشخیص داده می‌شود؟ اختلال کم توجهی معمولاً فقط در کودکان دبستانی (۶ ـ ۱۲ سال) تشخیص داده می‌شود، چون تشخیص دادن این اختلال در کودکان کوچکتر دشوار است. فرآیند تشخیص مراحل بسیاری دارد و والدین، مدرسه کودک و دیگر مراقبان و پرستاران کودک باید اطلاعاتی را درباره رفتار کودک به متخصص ارائه دهند.

اختلال کم توجهی در دختران بیشتر است یا پسران؟ 

اختلال کم توجهی در پسرها راحت‌تر از دخترها شناسایی می‌شود. دختران کم توجه معمولاً کمتر از پسران مبتلا جلب توجه می‌کنند و طبعاً مشکل پسربچه‌های پر سر و صدا سریع‌تر تشخیص داده و درمان می‌شود. برخی متخصصین بر این باورند که رفتار دختران کم توجه با آنچه از کودکان کم توجه انتظار می‌رود، تفاوت بسیاری دارد. احتمال دارد که دختران مبتلا به گونه‌ای از اختلال که بیش فعالی در آن غالب است، مانند پسربچه‌ها رفتار کنند؛ این گروه از دختران فعال، نامنظم و شلخته هستند. دختران کم توجه بیشتر رویاپردازی می‌کنند و چون بسیار ساکت و آرام هستند، در مدرسه جلب توجه نمی‌کنند و مشکلی را به وجود نمی‌آورند. اما دخترانی که هم کم توجه و هم بیش‌فعال هستند، به جای آن که بیش‌فعال باشند، بیش از حد حرف می‌زنند، رفتار احمقانه‌ای دارند و تحریک پذیرند. چنانچه دختر مبتلا به اختلال بیش فعالی و کم توجهی جلب توجه نکند و مشکلش تشخیص داده نشود، مجبور می‌شود بهای سنگینی را بپردازد. چنین دخترانی عملکرد رضایت بخشی در مدرسه ندارند و اعتماد به نفس و عزت نفسشان به شدت کاهش می‌یابد. این دختران فکر می‌کنند باهوش نیستند، بازنده‌اند و هیچ‌گاه در کارها موفق نمی‌شوند. اگر فکر می‌کنید که دخترتان کم توجه است، بهتر است برای ارزیابی دخترتان به متخصصی مراجعه کنید که در زمینه تشخیص این اختلال در دختران تجربه داشته باشند.

آموزگاران چه کمکی می‌توانند به کودکان کم توجه بکنند؟

  آموزگاری که با اختلال کم توجهی کودکان آشنایی داشته باشد و بداند که چگونه می‌تواند با کودکان کم توجه کار کند، می‌تواند تفاوت چشمگیری را در تجربه تحصیلی کودک ایجاد کند. آموزگاران باید بدانند که چگونه می‌توانند با استفاده از برنامه آموزشی، مداخله‌های رفتاری و تغییر دادن کلاس درس به کودکان کم توجه کمک کنند. شاید لازم باشد که به آموزگار فرزندتان کمک کنید تا اطلاعات بیشتری در زمینه تدریس به کودکان کم توجه به دست بیاورد. ایجاد تغییرات زیر در کلاس درس به بهبود عملکرد تحصیلی کودکان کم توجه کمک می‌کند:

• نزدیک نشستن به آموزگار
• تکرار دستورها
• در نظر نگرفتن محدودیت زمانی برای پاسخگویی به سوالات امتحان
• کمک کردن به کودک برای منظم کردن کارها و وسایل
• ارتقاء اعتماد به نفس کودک
• در نظر گرفتن عواقب مشخص و ثابت برای رفتار نامناسب و عمل کردن به این قوانین