دیسلِکسیا (خوانش پریشی، دش‌خوانی، نارساخوانی) یا اختلال یادگیری خواندن یکی از اختلالات یادگیری است که در توانایی خواندن و نوشتن فرد اختلال ایجاد می‌کند. دیسلِکسیا در روش‌هایی که مغز نمادهای گرافیکی (تصویری) و آوایی کلمات را پردازش می‌کند اشکال ایجاد می‌کند. این اختلال معمولاً در تشخیص کلمه، املا و توانایی تطبیق حروف با صداها اختلال ایجاد می‌کند. این اختلال اگر چه یک مشکل عصبی است، اما ارتباطی با بهره هوشی ندارد.
دیسلِکسیا اختلال شایعی است. برخی از متخصصان معتقدند 5-10٪ افراد، و برخی دیگر تخمین می‌زنند حدود 17٪ از افراد به این اختلال مبتلا هستند. تشخیص این اختلال و استفاده از راهنمایی و پشتیبانی متخصصان این حوزه از سنین پایین در کاهش اثرات آن موثر است. این مقاله نگاهی دقیق به علل، علائم و نحوه مدیریت اختلال یادگیری خواندن در كودكان و بزرگسالان خواهد داشت.
دیسلِکسیا یا اختلال یادگیری خواندن چیست؟
افراد مبتلا به دیسلکسیا ممکن است در روخوانی متون با صدای بلند مشکل داشته باشند. دیسلکسیا در روشی که مغز داده‌های نوشتاری را پردازش می‌کند اختلال ایجاد کرده و تشخیص، هجی کردن و رمزگشایی كلمات را برای فرد دشوارتر می‌كند.
تأثیرات اختلال یادگیری خواندن در افراد مختلف متفاوت است. به طور کلی افرادی که این مشکل را دارند در خواندن سریع و صحیح متون مشکل دارند، همچنین ممکن است در درک مطلبی که می‌خوانند دچار مشکل باشند. دیسلکسیا یک مشکل عصبی است که می‌تواند از طریق وراثت در خانواده‌ها منتقل شود. این اختلال در نتیجه آموزش، تدریس یا پرورش و تربیت ضعیف ایجاد نمی‌شود.
اختلال یادگیری خواندن اگرچه ممکن است خیلی چالش برانگیز باشد، اما تقریباً همه افراد مبتلا به آن در صورت دریافت دستورالعمل و آموزش مناسب می‌توانند خواندن را یاد بگیرند.
انواع اختلال یادگیری خواندن
در حال حاضر هیچ روش رسمی برای “تشخیص” اختلال یادگیری خواندن وجود ندارد، اگرچه محققان به دنبال یافتن گروهی از علائم هستند که در اختلال یادگیری خواندن برای برخی از افراد ایجاد می‌شود.
به طور کلی، شناخت مشکلات خاصی که هر فرد در زمینه دیسلکسیا با آنها مواجه است به درمان و دریافت حمایت مناسب به او کمک می‌کند. علائمی که برخی از افراد در این زمینه تجربه می‌کنند عبارتند از:
- ديسلكسيای فونولوژیک: که با عناوین ديسلكسيای ديسفونتيک یا ديسلكسيای شنيداری (سمعی) نیز شناخته می‌شود و در آن فرد مبتلا، در تقسیم کلمات به واحدهای کوچکتر، و تطابق صداها با فرم نوشتاری آنها مشکل دارد.
- ديسلكسيای سطحی: که به آن ديسلكسيای ناهویدا یا دیداری نیز گفته می‌شود و فرد مبتلا به آن در تشخیص فرم نوشتاری كلمات (از طریق مشاهده بصری آنها)، و یادگیری و یادآوری آنها مشكل دارد.
- اختلال نامگذاری سریع: که در آن فرد مبتلا در به زبان آوردن نام یک حرف یا عدد در هنگام مشاهده آن مشکل دارد.
- ديسلكسيای نقص مضاعف: که در آن فرد مبتلا در جداسازی صداها برای نامگذاری حروف و اعداد مشکل دارد.
گاهی اوقات، افراد مبتلا به دیسلکسیا در تشخیص جهات راست از چپ نیز مشكل دارند. این مساله یکی از ویژگی‌های مشترک این اختلال است.
دیسکلکولیا یا “اختلال یادگیری ریاضی”، یک اصطلاح پزشکی است که به طور خاص برای مواردی که فرد در زمینه اعداد و ریاضیات مشکل داشته باشد به کار می‌رود. این اختلال گاهی اوقات همراه با دیلکسیا و گاهی به طور مستقل ایجاد می‌شود.
علت اختلال یادگیری خواندن
محققان به درستی نمی‌دانند که چرا برخی از افراد به دیسلکسیا دچار می‌شوند. به نظر می‌رسد مسائل ژنتیکی در این بین دخیل باشند، چرا که دیسلکسیا به صورت وراثتی در خانواده‌ها منتقل می‌شود. برخی از محققان معتقدند تغییرات ژن DCDC2 با اختلالات خواندن و دیسلکسیا ارتباط دارد. اگرچه اکثریت قریب به اتفاق مبتلایان به دیسلکسیا از بدو تولد به این مشکل دچار هستند، اما احتمال این که افرادی بعدا به آن مبتلا شوند، معمولا به دلیل آسیب مغزی یا سكته مغزی، نیز وجود دارد.
زبان مادری یک فرد در نحوه بروز علائم دیسلکسیا تأثیرگذار است. به عنوان مثال، ممکن است برای فردی که در حد خفیف تا متوسط دچار دیسلکسیا است، یادگیری زبانی که ارتباطات واضحی بین فرم نوشتاری و اصوات آن وجود داشته و قوانین دستور زبان منسجم و ثابتی دارد – مثل ایتالیایی یا اسپانیایی آسانتر باشد.
و بر عکس زبان‌هایی که در آنها ارتباط بین فرم نوشتاری و اصوات کلمات واضح نیست به عنوان مثال کلمات “cough” و “dough” در زبان انگلیسی یا “خواهر” و “خواستن” در زبان فارسی برای افراد مبتلا به دیسلکسیا ممکن است چالش بیشتری ایجاد کنند.
علائم دیسلکسیا
علائم دیسلکسیا در هر سنی ممکن است بروز کنند اما معمولا بیشتر در دوران کودکی بروز پیدا می‌کنند. دیسلکسیا ممکن است در زمینه‌های زیر فرد مبتلا را دچار چالش کند:
دستیابی به نقاط عطف رشد
کودکان مبتلا به دیسلکسیا ممکن است دیرتر از همسالان خود بتوانند کارهایی مثل سینه‌خیز رفتن، راه رفتن، صحبت کردن و دوچرخه‌سواری را انجام دهند.
یادگیری صحبت کردن
كودكان مبتلا به دیسلکسیا، ممكن است دیرتر ياد بگيرند که صحبت كنند. همچنین ممکن است کلمات را اشتباه تلفظ کنند، به زبان آوردن لغات قافیه‌دار (هم قافیه) برایشان چالش برانگیز باشد، و نتوانند بین صداهای مختلف کلمات تفاوت قائل شوند.
یادگیری خواندن
این مشکل ممکن است در اوایل سنین پیش دبستانی بروز پیدا کند. کودک ممکن است در تطابق دادن حروف با صداها و تشخیص اصوات در کلمات دچار مشکل شود.
علائم دیسلکسیا در هنگامی که یک فرد جوان شروع به یادگیری مهارت‌های پیچیده‌تری می‌كند نیز ممکن است بروز كنند. به عنوان مثال، دیسلکسیا ممکن است در زمینه‌های زیر مشکلاتی ایجاد کند:
- دستور زبان
- درک مطلب
- روان خواندن
- ساختار جمله
- نوشتن متون دقیق و عمیق
مربیان و معلمان ممکن است متوجه شوند که کودک تمایلی به خواندن ندارد – کودک ممکن است از قرار گرفتن در موقعیت‌هایی که نیاز به خواندن دارد اجتناب کند.
یادگیری نوشتن
فرد مبتلا به دیسلکسیا، ممکن است بدون اینکه متوجه شود، اعداد و حروف را روی کاغذ وارونه بنویسد. همچنین، در برخی از کودکان مبتلا به دیسلکسیا، روند مورد انتظار در پروسه یادگیری به شکل معمول پیش نمی‌رود. به عنوان مثال، ممکن است کودک یک روز هجی کردن یک کلمه را یاد بگیرد و روز بعد کاملاً آن را فراموش کند.
پردازش صداها
اگر یک کلمه بیش از دو هجا داشته باشد، پردازش صداها می‌تواند بسیار چالش برانگیزتر شود. به عنوان مثال، در كلمه “unfortunately” (بدبختانه)، فرد مبتلا به دیسلکسیا ممکن است بتواند صداهای “un” و “ly” را پردازش كند، اما هجاهای میان آنها را نه.
مجموعه داده‌ها
یادگیری حروف الفبا و نحوه تلفظ آنها برای کودکان مبتلا به دیسلکسیا ممکن است بیشتر طول بکشد. این کودکان همچنین ممکن است در به خاطر سپردن روزهای هفته، ماه‌های سال، رنگ ها و برخی از جداول ریاضی نیز مشکل داشته باشند.
هماهنگی
فرد مبتلا به دیسلکسیا ممکن است نسبت به همسالان خود از هماهنگی کمتری برخوردار باشد. به عنوان مثال، برای این افراد ممکن است گرفتن توپ دشوار باشد و یا جهات چپ و راست را اشتباه بگیرند. کم بودن هماهنگی چشم و دست ممکن است نشانه دیگر بیماری‌های عصبی مشابه از جمله اختلال کنش پریشی یا دیسپراکسیا باشد.
تمرکز
غالباً تمرکز کردن برای افراد مبتلا به دیسلکسیا دشوار است. این مساله ممکن است به این دلیل باشد که، این افراد بعد از چند دقیقه تلاش شدید برای خواندن یا نوشتن، از لحاظ ذهنی به شدت خسته می‌شوند.
همچنين، در مقايسه با جمعيت عادی، تعداد بيشتري از كودكان مبتلا به دیسلکسیا دچار اختلال كمبود توجه و بيش فعالی (ADHD) هستند. براساس برخی ارزیابی‌ها، 30٪ از مبتلایان به دیسلکسیا به اختلال بيش فعالی ADHD و كمبود توجه نیز دچارند، در حالی كه 5-5٪ از كل جمعیت مدارس عمومی به هر دو مشکل مبتلا هستند.
توالی ایده‌ها
افراد مبتلا به دیسلکسیا ممکن است عقاید خود را با ترتیب و توالی‌ای بیان کند که به نظر همسالانش غیر منطقی یا غیر مرتبط بیاید.
بیماری‌های خود ایمنی
احتمال ابتلا به بیماری‌های خود ایمنی مانند آلرژی فصلی، آسم و اگزما در مبتلایان به دیسلکسیا بیشتر است.
مراحل دیسلکسیا
علائم دیسلکسیا با افزایش سن تغییر می‌کند. در اینجا، خواهیم دید که علائم دیسلکسیا در مراحل مختلف زندگی چطور بروز پیدا می‌کنند:
قبل از اینکه کودکان وارد مدرسه شوند، ممکن است علائم زیر را داشته باشند:
- تاخیر در صحبت کردن و پیشرفت واژگان
- مشکلاتی در شکل دادن و انتخاب کلمات، به عنوان مثل، کودک کلمات با صداهای مشابه را با هم قاطی می‌کند
- مشکلاتی در حفظ کردن اطلاعات مانند اعداد، حروف الفبا و نام رنگ‌ها
علائم دیسلکسیا در کودکانی که در سنین مدرسه هستند، ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- پایین‌تر بودن سطح توانایی خواندن نسبت به گروه سنی که در آن قرار دارند
- مشکل در پردازش اطلاعات و به خاطر آوردن ترتیب آنها
- مشکل در پردازش صداهای کلمات ناآشنا
- خواندن و نوشتن برای این کودکان نسبت به همسالانشان بیشتر طول می‌کشد
- اجتناب از انجام کارهایی که شامل خواندن باشد
علائم دیسلکسیا در نوجوانان و بزرگسالان، ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- مشکل در روخوانی با صدای بلند
- خواندن و نوشتن برای این افراد بیشتر طول می‌کشد
- با املای کلمات مشکل دارند
- کلمات را نادرست تلفظ می‌کنند
- در به یاد آوردن عنوان درست برای اشیاء یا موضوعات خاص مشکل دارند
- در یادگیری یک زبان دیگر، حفظ کردن متون و مسائل ریاضی مشکل دارند
- خلاصه کردن یک داستان برایشان دشوار است
اختلالات یادگیری و اختلالات خواندن چه ارتباطی با هم دارند؟
درصد زیادی از اختلالات یادگیری (تا 80 درصد آنها) به صورت مشکلاتی در یادگیری خواندن خود را نشان می‌دهند. “اختلالات خواندن” در بسیاری از موارد ممکن است با عبارت دیسلکسیا مرتبط باشند. اصطلاح دیسلکسیا برای مشکلات ماندگار و سخت در یادگیری خواندن به کار می‌رود. یک تصور غلط رایج آن است که افراد مبتلا به دیسلکسیا حروف و اعداد را به نحو معکوس یا وارونه می‌بیند یا می‌نویسد. با این همه این موضوع درست نیست.
عبارت دیسلکسیا به مجموعه گسترده‌ای از مشکلات خواندن اشاره دارد. دیسلکسیا اغلب ناشی از مشکلات بخش پردازش شنیداری زبان است که مانع از خواندن دقیق و روان کلمات می‌شود. این مشکل نیز به نوبه خود ممکن است منجر به ایجاد مشکلاتی در درک مطلبی که خوانده شده شود.
تشخیص دیسلکسیا
تشخیص دیسلکسیا در افراد مبتلا به آن اکثرا در دوران كودكی یا بزرگسالی صورت می‌گیرد. افراد بزرگسالی که ابتلا به دیسلکسیا برایشان تشخیص داده شده، معمولاً از بدو تولد و در تمام طول زندگی خود به این مشکل مبتلا بوده‌اند. با این حال، بعضی از افراد به دلیل آسیب مغزی ممکن است بعدها به صورت اکتسابی به دیسلكسیا مبتلا شده باشند.
در صورتی که والدین، مربیان یا معلمان به دیسلکسیا مشکوک شوند، لازم است فرد به صورت حرفه‌ای مورد ارزیابی قرار گیرد. ممکن است مدرسه در این زمینه بتواند کمک کند. تشخیص زود هنگام، احتمال مدیریت مؤثر این اختلال را افزایش خواهد داد.
تشخیص دیسلکسیا می‌تواند راهی برای حمایت و پشتیبانی بیشتر از کودک یا نوجوان مبتلا به این اختلال باز کند. فرد ممکن است بتوانند از خدمات آموزشی ویژه و یا برنامه‌های حمایتی و خدماتی خاص در کالج‌ها و دانشگاه‌ها برخوردار شود. ارزیابی‌های تشخیصی برای دیسلکسیا اغلب شامل موارد زیرند:
- اطلاعات زمینه‌ای و سوابق، از جمله سوابق خانوادگی و سوابق اولیه رشد
- هوش
- مهارت‌های شفاهی زبان
- تشخیص کلمات
- مهارت‌های سلیس و روان بودن تکلم
- درک مطلب
- دانش واژگان
- رمزگشایی، یا توانایی خواندن کلمات جدید با استفاده از دانش حروف-اصوات
- پردازش واجی (فنولوژیک)، یا نحوه پردازش صداهای کلمات توسط مغز
طی ارزیابی، پزشک یا فردی که ارزیابی را انجام می‌دهد، احتمال ابتلای فرد به اختلالات یا مشکلات دیگری که علائمی مشابه با دیسلکسیا دارند را بررسی و رد می‌کند. از جمله این اختلالات و مشکلات می‌توان به مشکلات بینایی، اختلالات شنوایی، عدم آموزش و عوامل اجتماعی و اقتصادی اشاره کرد.
درمان اختلال یادگیری خواندن
هیچ درمانی برای دیسلکسیا وجود ندارد، اما رویکردها و روش‌های فراوانی وجود دارند که به کارگیری آنها انجام وظایف روزمره را برای فرد مبتلا به آن آسانتر می‌کند. دیسلکسیا در افراد مختلف مشکلات متفاوتی ایجاد می‌کند، و بیشتر افراد راهکارهایی برای کنار آمدن با تفاوت‌های یادگیری و موفقیت و پیشرفت خود پیدا می‌کنند.
تشخیص و دریافت پشتیبانی زود هنگام، از سال‌های اولیه زندگی، مزایای بلند مدتی برای مبتلایان به دیسلکسیا خواهد داشت. روش‌های مدیریت دیسلکسیا در کودکان ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- ارزیابی نیازهای فردی: این ارزیابی به معلمان کمک می‌کند تا یک برنامه هدفمند برای کودک تهیه کنند.
- ابزارهای یادگیری انطباقی: استفاده از ابزارهای یادگیری انطباقی كه از حواس، مانند لامسه، بینایی و شنوایی استفاده می‌کنند ممکن است برای مبتلایان به دیسلکسیا مفید باشد.
- راهنمایی و پشتیبانی: مشاوره می‌تواند تأثیرات منفی این اختلال بر عزت نفس فرد را به حداقل برساند. یکی دیگر از راهکارهای حمایتی برای افراد مبتلا به دیسلکسیا، به عنوان مثال، اضافه‌تر کردن وقت امتحان این افراد در زمان امتحانات است.
- ارزیابی مداوم: برای بزرگسالان مبتلا به دیسلکسیا بهره‌گیری از راهکارهای مقابله‌ای که دائما در حال بسط و تحولند و شناسایی مناطقی که در آنها از حمایت بیشتری بهره‌مند می‌شوند، مفید است.
این راهکارها همچنین به سازگار شدن با فضاهای کاری یا آموزشی نیز کمک می‌کنند. پزشکان نکاتی برای تحصیل افراد مبتلا به دیسلکسیا بیان می‌کنند که شامل موارد زیر هستند:
- استفاده از استراتژی‌های مدیریت زمان مانند تفکیک پروژه‌ها به بخش‌های کوچکتر و تهیه پیش‌نویس طرح قبل از شروع هر کار
- استفاده از ابزارهایی مانند فلش کارتها و فناوری تبدیل متن به صدا
- سازماندهی یادداشت‌ها به صورت بصری، استفاده از ماژیک‌های هایلایتر و یا یک سیستم کدگذاری رنگی
- کار کردن در یک فضای آرام و ساکت – در صورت لزوم استفاده از گوشی یا هدفون قطع صدا و به حداقل رساندن احتمال حواس پرتی
