اختلال یادگیری به معنی کاهش توانایی ذهنی و فیزیکی است به گونه‌ای که فرد در انجام کارهای خانه و فعالیت‌های اجتماعی با چالش اساسی روبه‌رو است. یادگیری افراد مبتلا به این اختلال در مقایسه با افراد عادی مدت زمان بیشتری طول می‌کشد و فرد ممکن است برای یادگیری مطالب پیچیده، پرورش مهارت‌های جدید و برقراری ارتباط با دیگران به کمک نیاز داشته باشد. روش‌هایی برای درمان اختلال یادگیری وجود دارند که در این مقاله به آنها می‌پردازیم.
اختلال یادگیری یعنی چه؟
اختلال یادگیری نوعی اختلال است که بر توانایی درک و یادگیری زبان گفتار و نوشتار، محاسبات ریاضی، حرکات بدن یا تمرکز تأثیر می‌گذارد. با وجود اینکه اختلال یادگیری در سنین پایین روی می‌دهد اما اغلب تا زمانی که کودک به مدرسه نرود تشخیص داده نمی‌شود.
نشانه‌ها و علائم اختلال یادگیری
قبل از هر چیز توجه داشته باشید که خواندن، نوشتن و فعالیت‌هایی از این قبیل برای بسیاری از کودکان چالش برانگیز است و این به معنی اختلال یادگیری در آنها نیست. اختلال یادگیری نشانه و علائم مشخصی دارد که بسته به افراد مختلف، متفاوت است و با گذشت زمان برطرف نمی‌شود.
توجه داشته باشید که نشانه‌ها و علائم ذکر شده در این مقاله صرفاً برای افزایش اطلاعات عمومی شما آورده شده است و نمی‌تواند مبنای بررسی و تشخیص اختلال یادگیری در افراد قرار گیرد.
نشانه‌ها و علائم شایع اختلال یادگیری شامل موارد زیر می‌باشد:
- مشکل خواندن یا نوشتن
- مشکل ریاضی
- حافظه ضعیف
- مشکل تمرکز
- مشکل در پیروی از دستورالعمل‌ها
- خامی حرکتی کودک (کودکان دست و پا چلفتی یا کودکان کلامزی)
- مشکل در گفتن زمان
- مشکل منظم ماندن
کودک مبتلا به اختلال یادگیری ممکن است یک یا چند مورد از علائم زیر را داشته باشد:
- بدون فکر عمل کردن و رفتارهای تکانشی
- برون ریزی و کنش‌های فیزیکی در مدرسه یا مکان‌های اجتماعی
- حواس پرتی و عدم تمرکز
- مشکل در ادای کلمات و بیان احساسات
- مشکل عملکرد تحصیلی مدرسه
- مانند کودکان کم سن‌تر از خود حرف می‌زند. از عبارات کوتاه و ساده استفاده می‌کند یا هنگام گفتن یک جمله کلمات را از قلم می‌اندازد.
- به سختی گوش دادن
- مشکل کنار آمدن با تغییر جدول زمانی یا موقعیت‌ها
- مشکل درک کلمات یا مفاهیم
مجدد تأکید می‌کنیم این علائم و نشانه‌ها برای تشخیص ابتلا به اختلال یادگیری کافی نیستند و تشخیص این اختلال فقط بر عهده متخصص می‌باشد. نشانه‌های اختلال یادگیری در افراد مختلف، متفاوت است و ممکن است یک فرد مبتلا به اختلال یادگیری همه علائم آن را نداشته باشد.
برخی از کودکانی که تحت آموزش زبان دوم قرار می‌گیرند ممکن است علائم اختلال یادگیری نشان دهند که در این صورت باید به این نکته توجه داشت که آیا کودک دو زبانه است یا در حال یادگیری زبان دوم می‌باشد. همچنین باید تفاوت لهجه‌ها و گویش‌های مناطق مختلف را مدنظر قرار داد.
نشانه‌های اختلال یادگیری در بزرگسالان
نشانه‌های مثبت اختلال یادگیری در بزرگسالان شامل مهارت حل مسئله، رفتار جبرانی، سماجت و ایستادگی، همدلی و شخصیت برون‌گرا می‌باشد و اما نشانه‌های مشکل آفرین شامل موارد زیر است:
- مشکل در خواندن، نوشتن و یا ریاضی
- حافظه ضعیف
- مشکل پیروی از دستورالعمل‌ها
- عدم توانایی تشخیص حروف، اعداد و صداها
- مشکلات نا هماهنگی و عدم یکپارچگی چشم و دست
- مشکل عدم گذاشتن وسایل در جای درست
- به هم ریختگی
- مشکل در وفق دادن خود با تغییرات
علت اختلال یادگیری چیست؟
علت اختلال یادگیری را نمی‌توان دقیق مشخص کرد اما ممکن است به علت سیر تکاملی مغز انسان قبل تولد، در طول تولد یا سال‌های اولیه دوران کودکی رخ دهد.
همچنین می‌تواند ناشی از موارد زیر باشد:
- بیماری مادر در دوران بارداری
- عدم رسیدن اکسیژن کافی به مغز هنگام زایمان
- عوامل ژنتیکی
- بیماری‌هایی مانند مننژیت یا جراحت در سال های اولیه کودکی
برخی از بیماری‌ها ممکن است منجر به بروز اختلال یادگیری شوند. به عنوان مثال بیماری سندروم داون و فلج مغزی را می‌توان نام برد که در روند یادگیری اختلال ایجاد می‌کنند.
همچنین برخی از افراد مبتلا به صرع و اوتیسم ممکن است دچار اختلال یادگیری شوند.
انواع اختلال یادگیری
-
خوانش پریشی یا نارساخوانی یا دیسلکسیا
بسیاری از اختلالات یادگیری در یکی از این سه دسته طبقه بندی می شوند. دیسلکسیا (خوانش پریشی یا نارساخوانی)، دیسگرافیا (اختلال نوشتن) و دیسکلکولیا (اختلال ریاضی). خوانش پریشی یک اختلال مرتبط با پردازش زبان می‌باشد که روی خواندن، نوشتن و درک مطلب تأثیر می‌گذارد. افراد مبتلا به خوانش پریشی در رمزگشایی کلمات، واج خوانی و تشخیص صداها با مشکل مواجه می‌شوند. معمولاً خوانش پریشی دیر تشخیص داده می‌شود و باعث به وجود آمدن مشکلات زیادی در خواندن، دستور زبان، درک مطلب و سایر مهارت‌های زبانی می‌گردد.
-
اختلال نوشتن (دیسگرافیا)
این اختلال باعث می‌شود فرد نتواند افکار خود را به شکل متن یا نقاشی روی کاغذ بیاورد و در تبدیل افکار خود به متن دچار مشکل شود. افراد مبتلا به این اختلال معمولاً دستخط خوبی ندارند اما این نشانه به تنهایی برای تشخیص این اختلال کافی نیست. این افراد باید تلاش مضاعفی انجام دهند تا بتوانند افکار خود را به نوشتار تبدیل کنند چه هجی کردن حروف باشد چه دستور زبان و لغت. همچنین این افراد در فاصله گذاری بین حروف، تجسم فضایی، تفکر و نوشتن دچار مشکل می‌باشند.
-
اختلال ریاضی (دیسکلکولیا)
دیسکلکولیا نوعی اختلال یادگیری مرتبط با محاسبات ریاضی است و به آن «نارساخوانی ریاضی» نیز گفته می‌شود. افراد مبتلا به دیسکلکولیا با مفاهیم ریاضی و اعداد و ارقام مشکل دارند و ممکن است به هنگام یادگیری حقایق در ریاضیات، خواندن ساعت و شمارش پول با مشکلات جدی مواجه شوند.
-
اختلال پردازش شنوایی
در این اختلال مغز اطلاعات دریافتی از گوش را اشتباه تفسیر می‌کند. بنابراین افراد مبتلا به اختلال پردازش شنوایی (APD)، در پردازش صداها دچار مشکل هستند و ممکن است نتوانند ترتیب صداها را تشخیص دهند یا صداهای مختلف را از هم تفکیک کنند. به عنوان مثال ممکن است نتوانند بین صدای معلمشان و نویزی که در پس زمینه است تمایزی قائل شوند.
-
اختلال پردازش زبان
اختلال پردازش زبان زیر مجموعه اختلال پردازش شنوایی است. فرد مبتلا، در پردازش زبانی «پذیرا» و «بیانگر» با مشکل جدی روبه‌رو است. بر اساس تحقیقات انجمن اختلال یادگیری آمریکا، فرد مبتلا به اختلال پردازش زبان، نمی‌تواند بین معنا و صدای کلمات، جملات و داستان‌ها ارتباط برقرار کند.
-
اختلال یادگیری غیرکلامی
ممکن است ابتدا تصور کنید اختلال یادگیری غیرکلامی (NVLD) مربوط به اختلال در صحبت کردن است اما در واقع فرد در رمزگشایی رفتارهای غیرکلامی یا نشانه‌های اجتماعی مانند درک زبان بدن، حالات چهره و لحن صدا با مشکل مواجه می‌شود.
-
اختلال بینایی ادراکی و بینایی حرکتی
در افراد مبتلا به اختلال بینایی ادراکی و بینایی حرکتی، عدم هماهنگی و یکپارچگی چشم و دست مشهود است. این افراد در انجام کارهای ظریف مانند کار با مداد و مداد رنگی، چسب، قیچی و… دچار مشکل می‌شوند. همچنین عدم تشخیص حروف مشابه از یکدیگر، فعالیت غیر طبیعی چشم هنگام مطالعه و مشکل در مسیریابی از جمله دیگر نشانه‌های این نوع اختلال است.
اختلال اوتیسم (ASD) و اختلال بیش فعالی کم توجهی (ADHD) نیز از جمله اختلالاتی هستند که یادگیری را تحت تأثیر قرار می‌دهند و ابتلا به بیماری‌هایی مانند اختلال یادگیری، در افراد مبتلا به ASD و ADHD بسیار شایع است. شناخت اختلالات یادگیری برای افراد فعال در حوزه روانشناسی بسیار حائز اهمیت می‌باشد.
تشخیص اختلال یادگیری
اختلال یادگیری معمولاً هنگامی که کودک به سن مدرسه می‌رسد تشخیص داده می‌شود. مدرسه برای تشخیص اختلال یادگیری در کودکان از فرآیندی تحت عنوان «پاسخ به مداخله» و آزمایشات گوناگون استفاده می‌کند.
پاسخ به مداخله شامل مراحل زیر می‌باشد:
- تحت نظر بودن دانش آموزان جهت تشخیص اختلال یادگیری
- کمک به کودکان در سطوح مختلف
- انتقال کودکانی که پیشرفت کافی نداشتند به بخش‌های دیگر برای دریافت حمایت بیشتر
همچنین دانش آموزانی که در مدرسه مدام درگیری دارند نیز می‌توانند تحت ارزیابی قرار گیرند.
برای ارزیابی این کودکان می‌توان به شیوه زیر عمل کرد:
- کودکان دارای اختلال یادگیری را شناسایی کنید.
- بررسی کنید آیا قوانین اجازه ارائه خدمات ویژه به این کودکان را می‌دهد یا خیر.
- برای کودک یک برنامه آموزشی شخصی (IEP) تعیین کنید.
- آزمایشات و معیارهایی را برای اندازه‌گیری میزان پیشرفت کودک مشخص کنید.
مراحل زیر برای تشخیص قطعی اختلال یادگیری انجام می‌شود:
- آزمایشات و معاینات پزشکی از جمله آزمایشات عصبی
- بررسی عملکرد کودک در مدرسه و اجتماع
- بررسی سوابق خانوادگی
- تست روانشناسی
تشخیص اختلال یادگیری معمولاً توسط چند متخصص در قالب یک تیم انجام می‌شود که شامل یک روانشناس، گفتار درمانگر و متخصص آموزش ویژه کودکان می‌باشد. همچنین ممکن است یک متخصص خواندن نیز حضور داشته باشد. روانشناسان و مشاوران مدرسه نیز با اختلال یادگیری آشنایی دارند و می‌توانند در این زمینه به دانش آموزان، والدین و معلمان کمک نمایند.
تست تشخیص اختلال یادگیری چگونه انجام می‌شود؟
تشخیص اختلال یادگیری معمولاً از طریق تست هوش (IQ) و آزمون پیشرفت استاندارد انجام می‌شود که شامل خواندن، نوشتن و محاسبات ریاضی می‌باشد. بسیاری از کودکان مبتلا به اختلال یادگیری هوش بالایی دارند اما نمی‌توانند آن را در آزمون‌های مدرسه نشان دهند. مثلاً ممکن است فردی در تست هوش امتیاز بالایی کسب کند اما نمره ریاضی او پایین باشد. بسیاری از کشورها در صورت مشاهده تفاوت نمره تست هوش و سایر آزمون‌ها که در واقع تفاوت بین پتانسیل بالقوه و عملکرد کودک می‌باشد، خدمات ویژه‌ای را برای کودک در نظر می‌گیرند. این معیارها در کشورهای مختلف، متفاوت می‌باشد.
درمان اختلال یادگیری
اختلال یادگیری درمان نمی‌شود اما راه‌هایی برای غلبه بر آن وجود دارد. تشخیص سریع و به موقع می‌تواند به کاهش آن کمک کند و شانس موفقیت فرد را در مدرسه و اجتماع بالا ببرد. عدم درمان اختلال یادگیری باعث القای حس ناامیدی، کاهش عزت نفس و بروز مسائل دیگر در کودک می‌شود. متخصصان با شناسایی نقاط قوت کودک و ارائه راه حل برای ضعف‌های او می‌توانند تا اندازه زیادی مسائل مربوط به اختلال یادگیری را برطرف نمایند و به کودک در آموختن مهارت‌ها کمک کنند.
کاردرمانی
کاردرمانی به استقلال کودک و یادگیری مهارت‌های تازه کمک می‌کند و کودک بدین ترتیب می‌تواند از خود مراقبت کند و توانایی‌های خود را بهبود بخشد. کار درمانگر از نزدیک با کودک در تماس است و در زمینه ی مهارت‌های حرکتی، بینایی، ذهنی و سایر مشکلات ناشی از اختلال یادگیری که در عملکرد تحصیلی کودک نقش دارند، به او کمک می‌نماید. به دلیل اینکه کودکان مبتلا به اختلال یادگیری در زمینه نظم‌دهی و سازماندهی کارها با مشکل مواجه هستند، بنابراین کار درمانگر می‌تواند کارها را به صورت مراحل کوتاهی در آورد که کودک قادر به پیگیری و انجام آنها باشد. کاردرمانگر نمی‌تواند اختلال یادگیری را تشخیص دهد اما می‌تواند نقاط ضعف و قوت کودک را شناسایی کند و به روند درمان کمک نماید.
اقدامات و برنامه‌هایی که کاردرمانگر برای برطرف شدن اختلال یادگیری می‌تواند انجام دهد شامل موارد زیر می‌باشد:
- اختلال چاپی (Printing): اختلال چاپی به مشکلات یادگیری، درک مطلب و یا نگه داشتن کتاب گفته می‌شود که بسیار شایع می‌باشد. برنامه‌های چاپ «مناسب به لحاظ تحولی» هستند به این معنا که با سن و علایق کودک سازگار هستند و بدین ترتیب کودکان تشویق می‌شوند مؤثرتر و فعالانه‌تر به یادگیری بپردازند.
- توجه و خودتنظیمی: اختلالات توجه و خود تنظیمی از طریق راهبردهای شناختی رفتاری و آموزش خود تنظیمی به میزان زیادی برطرف می‌شوند. هدف از این برنامه‌ها بهبود عملکرد کودکان و افزایش تمرکز آنها می‌باشد. به کودکان آموزش داده می‌شود چطور وقتی انرژی آنها بالا است بدن خود را آرام کنند یا هنگامی که انرژی آنها پایین است، بدن خود را برانگیخته و تهییج کنند.
- همکاری کودک محور: طبق این برنامه معلمان، والدین و کاردرمانگران برای حمایت از کودک همکاری می کنند و تلاش می کنند تا با ارائه ی تسهیلات و راهبردهای مفید و مؤثر کودک را به مشارکت در کلاس تشویق نمایند. مثلاً ممکن است کاردرمانگر پیشنهاد دهد کودک برای افزایش تمرکز در طول کلاس استراحت داشته باشد یا برنامه‌ای به کودک داده شود تا کارهایی که قرار است در کلاس انجام شود برایش قابل پیش‌‌بینی باشد.
انواع کاردرمانی عبارتند از:
- کاردرمانی ذهنی: کاردرمانی ذهنی مختص بیماران مبتلا به اختلالات روانی است. کاردرمانگران متخصصانی هستند که سلامت رفتاری را بررسی می کنند تا وضعیت بیمار را مورد ارزیابی قرار دهند. مهارت مشاهده و حل مسئله بالایی دارند و با مسائل مربوط به رشد و عملکرد انسان به خوبی آشنا هستند.
- کاردرمانی جسمی: کاردرمانی جسمی بر بهبود توانایی انجام کارهای روزانه توسط بیمار و بالا بردن توانایی بیمار برای حرکت دادن بدن خود تمرکز دارد.
درمان اختلالات یادگیری در بزرگسالان
راه حل‌هایی که به بزرگسالان مبتلا به اختلال یادگیری کمک می‌کنند شامل مطالعه با صدای بلند، متن صوتی، استفاده از رنگ‌ها به عنوان کد و استفاده از نمودار و جدول برای سازماندهی مطالب و اطلاعات می‌باشد. همچنین فرد باید فرصت داشته باشد مطالب و اطلاعات را مجدداً به زبان خود بیان کند. در مدرسه باید امکان آموزش یک به یک به صورت یک دانش آموز با یک معلم وجود داشته باشد. فناوری یاری کننده (AT) نیز در خانه، مدرسه و محل کار می‌تواند مفید باشد. در صورتی که این روش‌ها مؤثر واقع نشد، فرد باید به طور جدی‌تری به دنبال درمان خود باشد.
اگر اختلال یادگیری زود تشخیص داده نشود چه اتفاقی می‌افتد؟
چنانچه اختلال یادگیری به موقع شناسایی و درمان نشود می‌تواند مشکلات دیگری به بار آورد. ممکن است این مشکلات احساسی باشند و کودک غم، درماندگی و ناامیدی از خود نشان دهد. یا رفتاری از خود نشان دهد که منجر به سوء تفاهم، افزایش استرس و یا سرزنش توسط دیگران شود.
خطرات و عوارض ناشی از اختلال یادگیری چیست؟
بسیاری از افراد مبتلا به اختلال یادگیری، ضعیف‌تر هستند و خطر مرگ‌ومیر آنها در سنین پایین بیشتر است. اختلال یادگیری بر درک و پردازش اطلاعات و ارتباط با دیگران تأثیر مستقیم دارد و فرد در یادگیری مطالب و مهارت‌های جدید و پیچیده دچار مشکل می‌شود.
سوالات متداول
ابتلا به کدام نوع اختلال یادگیری شایع‌تر است؟
خوانش پریشی یا نارساخوانی رایج ترین نوع اختلال یادگیری است که 80 درصد مبتلایان به اختلال یادگیری این نوع اختلال را از خود نشان می‌دهند. این افراد در پردازش واج شناختی مشکل دارند.
آیا اختلال یادگیری یک بیماری روانی است؟
اختلال یادگیری بیماری روانی نیست اما افراد مبتلا به اختلال یادگیری ممکن است به دلایل مختلف مشکلات روانی نیز از خود نشان دهند.
آیا فرد مبتلا به اختلال یادگیری ممکن است باهوش باشد؟
بله. افراد مبتلا به اختلال یادگیری معمولاً آی کیوی (IQ) بالایی دارند اما به دلیل اختلال یادگیری نمی‌توانند استعداد و هوش خود را بروز دهند.
اختلال یادگیری خفیف چیست؟
در صورتی که فرد مبتلا به اختلال یادگیری خفیف باشد می‌تواند در گفتگو شرکت کند و نیازهایش را به دیگران انتقال دهد. اما همچنان برای درک مطالب پیچیده ممکن است به حمایت اطرافیان نیاز داشته باشد.
آیا کودکان مبتلا به اختلال یادگیری می‌توانند موفق باشند؟
این کودکان در صورت حمایت اطرافیان می‌توانند در مدرسه و زندگی موفق شوند. اولین مرحله تشخیص، پذیرش و شناخت اختلال یادگیری در فرد است.
آیا فرد مبتلا به اختلال یادگیری می‌تواند تنها زندگی کند؟
بله. بسیاری از افراد مبتلا به اختلال یادگیری مستقل و تنها زندگی می‌کنند که البته لازم است در این زمینه از متخصصان کمک بگیرند.
آیا اختلال یادگیری را می‌توان با MRI، سی تی اسکن و EEG تشخیص داد؟
خیر. این آزمایش‌ها ممکن است برای تشخیص آسیب مغزی و عصبی که ممکن است یکی از عوامل اختلال یادگیری باشند مؤثر باشند.
