گفتاردرمانی کودکان :بهبود اختلالات زبان و گفتار کودک در سنین مختلف

گفتاردرمانی کودکان متمرکز بر زبان دریافتی و زبان بیانی است ـ زبان دریافتی به توانایی درک واژگان بیان شده دیگران و زبان بیانی به توانایی استفاده از واژگان برای بیان احساسات و افکار خود گفته می‌شود. همچنین گفتاردرمانی کودکان به مکانیک تولید واژگان شامل تلفظ، فراز و فرود صدا، روانی گفتار و بلندی صدا می‌پردازد. در گفتاردرمانی کودکان غالباً نقاط عطفی پیگیری می‌شود که کودک در رسیدن به آنها تاخیر داشته است.

برخی کودکان فقط در زمینه زبان به کمک نیاز دارند، اما بقیه بیشتر در زمینه مکانیک گفتار مشکل دارند. برخی کودکان برای بهبود جنبه‌های مختلف گفتار، زبان و بلع به درمان نیاز دارند. البته بزرگسالان نیز ممکن است پس از سکته مغزی، تصادف، ضایعه مغزی یا عمل جراحی‌ای که توانایی‌شان را برای استفاده از زبان یا بلع تغییر داده است، به گفتاردرمانی نیاز پیدا کنند.

گفتاردرمانی کودک

متخصصی که مسئول گفتاردرمانی کودکان (پاتولوژی گفتار و زبان) بعلت آسیب مغز و اندام های صورت) است، آسیب‌شناس گفتار ـ زبان (SLP) گفته می‌شود. آسیب شناس گفتار و زبان ابتدا در این زمینه مدرک کارشناسی ارشد می‌گیرد، سپس فلوشیپ بالینی را تکمیل می‌کند تا مجوز فعالیت در زمینه آسیب‌شناسی گفتار و زبان را دریافت ‌کند.

• گفتاردرمانی با ارزیابی اولیه شروع می‌شود و در این مرحله آسیب‌شناس گفتار اطلاعات زمینه‌ای را درباره سلامت و سابقه رشد کودک به دست می‌آورد، دهان کودک را برای یافتن مشکلات فیزیکی مختل کننده گفتار معاینه می‌کند، تست‌هایی را انجام می‌دهد تا کودک وادار به گفتن واژگان یا عبارت‌های خاص شود و با کودک بازی می‌کند و رابطه متقابل برقرار می‌کند. گفتار درمانگر از انجام این اقدامات اطلاعاتی را جمع‌آوری می‌کند که به او نشان می‌دهد کودک در چه زمینه‌ای به کمک نیاز دارد و استفاده از کدام تکنیک‌های درمانی باعث می‌شود که کودک هر چه سریع‌تر بهبود بیابد. پس از آن که اطلاعات جمع‌آوری شد و بیمار مطب را ترک کرد، گفتاردرمانگر تمام داده‌ها را با دقت تجزیه و تحلیل می‌کند تا طرح درمان جامع و کاملی را تهیه کند. طرح درمان مانند نقشه‌ای است که پیشرفت کودک در طول درمان از روی آن پیگیری می‌شود؛ این نقشه مقصد نهایی دارد، در اکثر موارد کاملاً واضح است و ارتباطی متناسب با سن کودک برای پیشبرد آن طراحی شده است.
• گفتاردرمانگر با کودکان از بدو تولد تا 18 ماهگی کار می‌کند و برای بهبود گفتار، زبان، ارتباط اجتماعی، خواندن، غذا خوردن و بلع، صدا و شناخت آنها تلاش می‌کند. متخصص گفتاردرمانی به درمان طیف وسیعی از عارضه‌ها شامل کاهش شنوایی، فلج مغزی، اوتیسم یا دیگر تاخیرهای رشدی می‌پردازد.
• گفتاردرمانگر غالباً به درمان کودکانی می‌پردازد که تاخیر زبانی و گفتاری دارند ـ یعنی دیر حرف می‌زنند ، تلفظ بعضی آواها برایشان سخت است، در رشد زبانی تاخیر دارند و به راحتی نمی‌توانند با واژگان جمله بسازند یا جملات را درک کنند یا نمی‌توانند به روانی صحبت کنند و لکنت دارند یا تته پته می‌کنند. اکثر متخصصین گفتاردرمانی از روش بازی درمانی برای کودکان خردسال استفاده می‌کنند.
• متخصصین گفتاردرمانی با خانواده‌ها در قالب یک تیم همکاری می‌کنند، چرا که والدین فرزند خود را بهتر از هر کس دیگری می‌شناسند. همچنین گفتاردرمانگر متریال، فعالیت‌ها و ایده‌هایی را برای تمرین در خانه به والدین ارائه می‌دهد. اکثر کودکان هر هفته در یک جلسه 45 دقیقه‌ای شرکت می‌کنند، اعضای خانواده‌ نیز معمولاً در جلسه گفتاردرمانی حضور دارند، توضیح می‌دهند که در خانه چه کاری انجام می‌دهند و فعالیت‌هایی را برای انجام دادن در خانه توصیه می‌کنند. البته گاهی اوقات بهترین کار این است که فقط کودک و درمانگر در جلسه گفتاردرمانی حضور داشته باشند.

گفتار درمانی در سنین مختلف کودکان

روش‌های رشد کودکان چنان متفاوت و متعدد است که در نظر گرفتن تمام آنها دشوار است. از سوی دیگر وقتی با والدین و کودکان خردسال دیگر ارتباط برقرار می‌کنید، تفاوت‌های بین آنها می‌تواند تکان دهنده باشد. هرچند از آنجایی که هر کودکی با سرعت و ضرب‌آهنگ خاص خود رشد می‌کند، بهترین راه برای قضاوت درباره رشد فرزندتان بررسی یک الگوی کلی نیست، بااین حال نقاط عطف خاصی وجود دارد که انتظار می‌رود کودک به آنها برسد. در ادامه با مراحل تقریبی رشد زبانی کودک در سنین مختلف آشنا می‌شوید؛ همچنین متوجه می‌شوید که در چه صورتی بهتر است به گفتاردرمانگر مراجعه کنید.

سال اول 

گفتار و زبان پیوندی ذاتی با گونه‌های ارتباطی دیگر دارند، بنابراین هرچند هنوز برای حرف زدن فرزندتان بسیار زود است، اما ممکن است در سن پایین نیز متوجه نشانه‌های هشدار بشوید. نخستین نشانه‌های مشکلات ارتباطی این است که کودک در سه ماهه نخست با اطرافیان خود تعامل اندکی دارد یا هیچ ارتباط متقابلی با آنها برقرار نمی‌کند. در این سن انتظار می‌رود که نوزاد لبخند بزند و تماس چشمی برقرار کند، بنابراین اگر متوجه فقدان این نشانه‌های اجتماعی شدید، بهتر است پیگیری‌های لازم را انجام دهید.

کودک در بازه سنی 3 ـ 12 ماهگی باید قان و قون کند، شکلک دربیاورد، با سر و دست اشاره کند و با اطرافیان بازی کند. اگر فرزندتان این کارها را نمی‌کند، بهتر است به متخصص گفتاردرمانی مراجعه کنید. هرچه مشکلات احتمالی را زودتر تشخیص بدهید، احتمال درمان موفقیت‌آمیز آنها بیشتر خواهد بود.

12 ـ 18 ماهگی

در این سن از کودکان انتظار می‌رود که یادگیری اولین واژگان را شروع کنند. دایره واژگان کودک در این سن بسیار محدود است، اما کودک باید حداقل چند واژه را بگوید. همچنین از این گروه سنی انتظار می‌رود که شکلک‌های زیادی دربیاورند و اشاره‌های فراوانی با سر و دست بکنند ـ مثلاً به اشیاء اشاره کنند یا سرشان را تکان بدهند و فعالانه با دیگران ارتباط برقرار کند.

18 ـ 24 ماهگی

انتظار می‌رود که دایره واژگان کودک تا دو سالگی گسترش بیابد. کودکان باید واژگان جدید را به طور مداوم یاد بگیرند و چند واژه را کنار هم بگذارند. البته کودک جمله نمی‌سازد، اما باید این واقعیت را تاحدی درک کرده باشد که با کنار هم گذاشتن واژگان می‌تواند پیامش را منتقل کند ـ مثلاً بگوید “اسباب‌بازی من”.

هرچند تلفظ اشتباه واژگان تا 6 سالگی کاملاً عادی است، اما والدین باید منظور کودک را به راحتی درک کنند. اگر درک منظور فرزندتان برایتان سخت است، بهتر است به متخصص گفتاردرمانی مراجعه کنید.

2 ـ 4 سالگی

در این سن باید کاملاً مشخص شده باشد که آیا فرزندتان دچار مشکلات گفتاری هست یا خیر. محدود بودن دایره واژگان کودک و کنار هم قرار ندادن واژگان نشانه اصلی وجود مشکل است. پایین بودن سطح تعامل نیز نشانه دیگری است که به صورت‌های مختلف بروز می‌یابد، برای مثال کودک به تصویرهای گفته شده اشاره نمی‌کند، به سوالات جواب نمی‌دهد یا با تکرار کردن واژگان سوال به آن جواب می‌دهد، دائماً از واژگان اشتباه استفاده می‌کند و اطلاعات یا دستوراتی مانند “اونجا رو نگاه کن” و “دوستت اینجاست” را درک نمی‌کند. هرچند تلفظ اشتباه در این سن هنوز عادی است، دو نشانه متداول اختلالات گفتاری این است که کودک مصوت‌ها را اشتباه تلفظ می‌کند و به ندرت از صامت‌ها استفاده می‌کند.

والدینی که متوجه می‌شوند، فرزندشان با سرعت مورد انتظار رشد نمی‌کند، به شدت نگران می‌شوند، اما قبول وضعیت بهتر از انکار آن است. دلایل بسیاری برای آهسته بودن رشد کودک وجود دارد که اکثر آنها در درازمدت بر کیفیت زندگی کودک اثر نمی‌گذارند. بهترین کار این است که هر چه سریع‌تر برای برطرف کردن مشکلات احتمالی اقدام کنید، بنابراین اگر احتمال می‌دهید که فرزندتان مشکلی دارد، بهتر است جانب احتیاط را رعایت کنید و به متخصص مراجعه کنید.

جلسات گفتاردرمانی

جلسات گفتاردرمانی کودکان شامل بازی‌های فراوان می‌شود. هرچند بزرگسالان غالباً فکر می‌کنند که بازی فقط برای تفریح است، اما کودکان به کمک بازی می‌توانند درس‌هایی را درباره جهان، به ویژه درباره ارتباط یاد بگیرند. خوشبختانه جلسات گفتاردرمانی ماهیتی مفرح و رضایت‌بخش دارد. جلسات گفتاردرمانی کودکان معمولاً با مرور تمرین‌هایی که در جلسه آخر برای انجام دادن در خانه به کودک داده شده است، شروع می‌شود. گفتار درمانگر با توجه به این که کودک تکالیف تعیین شده را چطور انجام می‌دهد، تصمیم می‌گیرد که در این جلسه بر روی چه مواردی متمرکز شود. اگر قرار باشد کودک مهارت جدیدی را یاد بگیرد، متخصص گفتاردرمانی مهارت را با صبر و حوصله و به صورت تقسیم‌بندی شده و با لحنی قابل فهم به کودک توضیح می‌دهد. سپس متخصص زمانی را به تمرین کردن مهارت اختصاص می‌دهد تا مهارت کاملاً برای کودک جا بیفتد. سپس برای این که کودک از مهارت حین بازی وانمودی یا انجام دادن بازی محبوبش استفاده کند، به کودک زمان داده می‌شود تا کمی آزادانه‌تر بازی کند. در نهایت گفتاردرمانگر به والدین یاد می‌دهد که چطور مهارت جدید را تا جلسه بعدی با کودک در خانه تمرین کنند. تمرین خانگی بخش مهمی از برنامه درمان است و کودکانی که تکالیف خانگی را هر روز انجام می‌دهند، بسیار سریع‌تر از کودکانی که تکالیف را پشت گوش می‌اندازند، پیشرفت می‌کنند.

خدمات متداول گفتاردرمانی کودکان شامل موارد زیر می‌شود:

• گفتاردرمانی برای کودکان نوپایی که رشد گفتارشان با تاخیر همراه است.
• گفتاردرمانی برای آپراکسی: آپراکسی به مشکل در تولید هجاها و آواهای خاص گفته می‌شود.
• گفتاردرمانی لکنت زبان
• گفتاردرمانی برای آفازی: آفازی یا زبان‌پریشی به اختلال در درک و بیان زبان به دلیل آسیب دیدن مغز گفته می‌شود.
• درمان اختلالات بلع

گفتاردرمانی به عنوان بخشی از برنامه آموزش انفرادی

اگر فرزندتان در برنامه آموزش انفرادی (IEP) شرکت داشته باشد، خدمات گفتاردرمانی احتمالاً در مدرسه ارائه می‌شود. گفتاردرمانگر باید عضوی از گروه برنامه آموزش انفرادی باشد تا هم توانایی‌های زبانی و گفتاری کودک را ارزیابی کند و هم درباره روش انجام درمان تصمیم بگیرد ـ گفتاردرمانی به صورت گروهی یا انفرادی، در کلاس یا به صورت فعالیت فوق برنامه و یک یا دو بار در هفته یا بیشتر انجام می‌شود.

البته می‌توانید گفتاردرمانی فرزندتان را خارج از مدرسه انجام بدهید. بعضی آسیب‌شناسان زبان ـ گفتار برای برگزاری جلسات درمان به خانه می‌آیند.

در ابتدای سال تحصیلی و در طول آن سوالاتی بپرسید تا متوجه کیفیت خدمات گفتاردرمانی بشوید. از کلینیک گفتاردرمانی و شرکت بیمه‌گر خود درباره میزان پوشش خسارت درمان و درمان تحت پوشش سوال کنید.