آتاکسی عبارتی است که برای اختلال هماهنگی یا کنترل عضلات سیستم حرکتی مورد استفاده قرار می‌گیرد و فرد در هنگام راه رفتن یا برداشتن اجسام دچار مشکل میشود. یکی از علائم اختلال تعادل این است که میتواند به اشکال مختلف بر توانایی حرکتی بیمار تاثیر بگذارد و باعث بروز مشکلاتی در بلع، حرکات چشم و صحبت کردن شود. آتاکسی دائمی معمولاً به علت آسیب دیدگی یک قسمت از مغز به وجود میآید که وظیفه کنترل حرکات عضلات را برعهده دارد.
درمان اختلال تعادل به علت بروز آن بستگی دارد اما استفاده از وسایل کمکی مانند عصا یا واکر میتواند به حفظ استقلال بیمار کمک نماید. فیزیوتراپی، کاردرمانی، گفتاردرمانی و انجام دادن حرکات ایروبیک نیز میتواند کمک کننده باشد.
اختلال تعادل (کودکان مخچه ای) چیست؟
“اختلال تعادل (کودکان مخچه‌ای)” یک اختلال عصبی است که بر اثر نقص یا آسیب به سیستم عصبی مرکزی ایجاد میشود و باعث اختلال در تعادل و حرکت کودکان میشود. هنگامی که سیستم عصبی مرکزی، که شامل مغز و نخاع است، قادر به کنترل و تعادل صحیح حرکات نیست، اختلال تعادل به وجود میآید. این اختلال میتواند باعث ناتوانی در رفتارهای حرکتی، مانند تعقیب، پیاده‌روی، تعادل و غذا خوردن شود.
علایم اختلال تعادل (کودکان مخچه‌ای) می‌توانند شامل علائمی همچون عدم تعادل، گرفتگی، لرزش، تعقیب و برداشت مواد غذایی با استفاده از دست و مشکلات در حرکت‌های رایج (مانند پیاده‌روی) باشد. این اختلال ممکن است سبب آسیب به عملکرد روزانه کودکان شود و نیاز به مداخله‌های درمانی، فیزیوتراپی یا توانبخشی داشته باشد.
اگر به شدت این علائم را در کودک خود مشاهده می‌کنید، مشاوره با پزشک متخصص و تیم تخصصی بهداشتی و توانبخشی توصیه میشود تا برنامه درمانی مناسب برای کودک تعیین شود.
علت اختلال تعادل
از بین رفتن، آسیب دیدگی یا تحلیل رفتگی سلول‌های عصبی در قسمتی از مغز که وظیفه کنترل حرکات عضله را برعهده دارد باعث بروز آتاکسی خواهد شد. مخچه از دو بخش چیندار تشکیل شده که در قسمت قاعده مغز و در مجاورت ساقه مغز قرار گرفته است. مخچه وظیفه حفظ تعادل، حرکات چشم، صحبت کردن و بلعیدن مواد غذایی را بر عهده دارد.
بیماری‌هایی که باعث آسیب دیدگی طناب نخاعی و اعصاب محیطی میشوند بر فرایند کنترل عضلات تاثیر می‌‌گذارند و بیمار را دچار اختلال تعادل خواهند کرد. برخی از علل بروز اختلال تعادل به شرح زیر می‌باشد:
- ضرب دیدگی و آسیب دیدگی سر یا طناب نخاعی ناشی از ضربه در حین تصادفات خودرویی یا تصادف با موتورسیکلت میتواند باعث اختلال تعادل شدید شود که به صورت ناگهانی ایجاد می‌گردد.
- ضربه مغزی ناشی از تشکیل لخته خون یا خونریزی درون مغز میتواند باعث اختلال تعادل شود. هنگامی که خون‌رسانی به یک قسمت از مغز قطع میشود یا به شدت کاهش پیدا میکند سلول‌های مغز نمی‌‌توانند اکسیژن و مواد مغذی مورد نیاز خود را دریافت کنند و به این ترتیب از بین می‌روند.
- ابتلا به برخی از بیماری‌های خود ایمنی مانند ام اس، بیماری سلیاک، بیماری سارکوئیدوز و سایر بیماری‌های خود ایمنی میتواند باعث آتاکسی شوند.
- اختلال تعادل میتواند یکی از عوارض جانبی غیر شایع آبله مرغان و سایر عفونت‌های ویروسی مانند بیماری لایم یا ایدز باشد. این اختلال میتواند در مراحل پایانی بیماری که عفونت در حال از بین رفتن است ایجاد گردد اما به طور طبیعی با گذر زمان برطرف میشود.
- سندروم پارانئوپلاستیک یک اختلال نادر و تحلیل برنده است که توسط سیستم ایمنی بدن و در واکنش به تومورهای سرطانی ریه، سینه و تخمدان یا سرطان لنف ایجاد میشود. اختلال تعادل میتواند چند ماه یا چند سال پس از تشخیص بیماری به وجود بیاید.
- در برخی موارد وجود آبسه درون مغز باعث اختلال تعادل میشود. رشد زائده‌های خوش خیم یا بدخیم در مغز نیز باعث آسیب دیدگی مخچه و اختلال تعادل خواهند شد.
- در برخی موارد اختلال تعادل میتواند به علت عوارض جانبی مصرف برخی داروها مانند فنوباربیتال، باربیتورات، بنزودیازپین، فنی توئین و برخی از داروهای شیمی درمانی به وجود بیاید. مسمومیت با ویتامین ب۶ نیز میتواند منجر به اختلال تعادل شود. تشخیص علت اصلی بروز این اختلال در فرآیند درمان نقش مهمی را ایفا میکند. مصرف برخی از داروها با بالا رفتن سن باعث بروز برخی مشکلات میشود به همین دلیل پزشک دستور کاهش دوز داروی مصرفی یا قطع مصرف آن را خواهد داد. مسمومیت با دارو، مسمومیت با فلزات سنگین مانند سرب یا جیوه، مسمومیت با حلال، مانند مواد رقیق کننده رنگ میتواند باعث اختلال تعادل شود.
- کمبود ویتامین ای، ویتامین ب۱۲ یا تیامین. مصرف نکردن این ویتامین‌ها یا مصرف مشروبات الکلی یا هر دلیل دیگری میتواند باعث اختلال تعادل شود.
- کم کاری یا پرکاری تیروئید نیز در بروز اختلال تعادل نقش دارند.
- ابتلا به بیماری کرونا در مراحل شدید میتواند منجر به اختلال تعادل شود.
برای برخی از بزرگسالان که دچار آتاکسی پراکنده می شوند، هیچ علت خاصی نمی‌توان یافت. آتاکسی پراکنده میتواند انواع مختلفی داشته باشد، از جمله آتروفی سیستم چندگانه، یک اختلال پیشرونده و تحلیل برنده.
علائم اختلال تعادل (کودکان مخچه ای)
علائم اختلال تعادل در کودکان مخچه‌ای میتواند شامل موارد زیر باشد:
1. عدم تعادل و افتادن مکرر کودک
2. دشواری در حفظ تعادل و راه رفتن
3. لرزش بدن، به خصوص در زمان تلاش برای موقعیت‌های حرکتی خاص
4. گرفتگی و مشکلات در انجام حرکات دقیق، مانند نوشتن یا برداشتن اشیاء
5. مشکل در تعادل و استقرار بدن در موقعیت‌های خاص، مانند آرام‌نشستن یا تحمل جابجایی‌های پیچیده
6. پرشیا یا حرکات چرخشی بی‌اراده
7. عدم توانایی در کنترل حرکات چشم و دید به دستگاه تعادل
8. مشکلات در فهم مکان و فضا
در صورتی که شما یا هر فرد دیگری این علائم را در کودکان مشاهده می‌کنید، پیشنهاد میشود که به پزشک متخصص یا تیم توانبخشی مراجعه کنید تا ارزیابی دقیقی از وضعیت عصبی و حرکتی کودک انجام شود و برنامه درمانی مناسب برای آن تعیین شود.
انواع اختلال تعادل
اختلال تعادل ارثی
گاهی اوقات اختلال تعادل یا برخی از بیماری‌هایی که باعث اختلال تعادل میشوند زمینه ژنتیکی دارند. در صورتی که شما دچار یکی از این بیماری‌ها هستید، شما دارای یک ژن معیوبی می‌باشید که به تولید چند پروتئین غیرعادی میپردازد.
پروتئین‌های غیر عادی باعث اختلال در عملکرد سلول‌های عصبی به ویژه طناب نخاعی و مخچه میشوند و منجر به تحلیل رفتگی آن‌ها خواهد شد. هنگامی که بیماری پیشرفت میکند مشکل اختلال تعادل نیز بدتر خواهد شد.
ممکن است شما این ژن معیوب را از یکی از والدین خود به ارث برده باشید که دارای ژن غالب است یا آنکه هر دوی آن‌ها دارای ژن مغلوب بوده و این ژن را به شما انتقال داده‌اند. در برخی موارد نیز هیچ گونه سابقه خانوادگی تشخیص داده نشده است.
نقایص ژنتیکی مختلف میتواند باعث بروز انواع متفاوتی از اختلال تعادل شود که اکثر آن‌ها پیشرونده هستند. هر یک از این اختلالات میتواند باعث بروز مشکلاتی مانند از دست دادن تعادل شوند اما هر یک از آن‌ها علائم و نشانه‌های خاصی دارند.
اختلال تعادل غالب اتوزومی
اختلال تعادل غالب اتوزومی شامل موارد زیر می‌باشد:
آتاکسی نخاعی مخچه‌ای
محققان توانسته‌اند بیش از ۴۰ نوع ژن عامل بروز آتاکسی نخاعی مخچه‌ای را شناسایی کنند و تحقیقات آن‌ها همچنان ادامه دارد. آتاکسی مخچه‌ای و بیماری تحلیل برنده مخچه دو اختلال شایع هستند که هر یک با نشانه‌های مختلفی همراه هستند و با توجه به ژن جهش یافته علائم متفاوتی را ایجاد می‌کنند.
آتاکسی دورهای
در حال حاضر ۸ نوع اختلال تعادل تشخیص داده شده است که یا دورهای هستند یا پیش رونده. دو نوع شایع اختلال تعادل عبارتند از آتاکسی دورهای نوع یک و آتاکسی دورهای نوع ۲. اختلال نوع ۱ شامل دوره‌های کوتاه اختلال تعادل است که چند ثانیه یا چند دقیقه طول می‌کشد و معمولاً عواملی از قبیل استرس یا حرکات ناگهانی در بروز آن نقش دارند.
آتاکسی دورهای نوع ۲ طولانی‌تر است و میتواند از ۳۰ دقیقه تا ۶ ساعت طول بکشد. این اختلال نیز به علت استرس به وجود میآید و بیمار با علائمی از قبیل سرگیجه، خستگی، ضعف عضلانی و تهوع مواجه میشود که به تدریج بهبود پیدا میکند.
آتاکسی دورهای تاثیری در طول عمر بیمار ندارد و می‌‌توان علائم آن را به کمک دارو کنترل کرد.
آتاکسی اتوزومال بازگشت کننده
این اختلال شامل موارد زیر می‌باشد:
آتاکسی فردریش
آتاکسی فردریش یک نوع شایع آتاکسی ارثی است که شامل آسیب دیدگی مخچه، طناب نخاعی و اعصاب محیطی می‌باشد. اعصاب محیطی وظیفه انتقال سیگنال از مغز و طناب نخاعی به عضلات را بر عهده دارند. در اکثر موارد علائم و نشانه‌های این اختلال قبل از سن ۲۵ سالگی خود را نشان می‌دهند.
درصد پیشرفت بیماری در همه افراد یکسان نیست. معمولاً اولین علامت این بیماری اختلال در راه رفتن است که سپس بازوها و بالاتنه را نیز درگیر میکند. با گذر زمان عضلات بیمار ضعیف میشوند و دچار تحلیل رفتگی خواهند شد و بد شکلی‌هایی را در ناحیه پا، ساق و دست به وجود می‌آورند.
سایر علائمی که با پیشرفت بیماری ایجاد میشوند عبارتند از: خستگی، اختلال در تکلم، حرکات سریع و غیر ارادی چشم، انحراف ستون فقرات به سمت جلو، از دست دادن شنوایی و ابتلا به بیماری قلبی مانند بزرگ شدن قلب و نارسایی قلبی. درمان به موقع بیماری قلبی میتواند به بهبود کیفیت زندگی بیمار کمک کند و شانس بقای او را افزایش دهد.
بیماری آتاکسی تلانژکتازی
بیماری آتاکسی تلانژکتازی یک بیماری نادر و پیشرونده است که در دوران کودکی خود را نشان میدهد و باعث تحلیل رفتگی مغز و سایر اعضای بدن خواهد شد. این اختلال همچنین باعث بروز بیماری نقص ایمنی میشود و احتمال ابتلا به سایر بیماری‌ها مانند عفونت یا تومور را افزایش خواهد داد. بیماری آتاکسی تلانژکتازی اعضای مختلف بدن را درگیر می‌نماید.
تلانژکتازی به تشکیل شدن عروق عنکبوتی کوچک و قرمز رنگ گفته میشود که در گوشه چشم کودک یا در ناحیه گوش و گونه او به وجود میآید. اولین علائم بالینی بیماری آتاکسی تلانژکتازی عبارتند از: اختلال در رشد سیستم حرکتی، اختلال تعادل و مشکل تکلم. عفونت بازگشت کننده دستگاه تنفسی و سینوس بسیار شایع است.
کودکان مبتلا به بیماری آتاکسی تلانژکتازی بیشتر از دیگران در معرض خطر ابتلا به سرطان به ویژه سرطان غدد لنفاوی یا خون قرار دارند. اکثر افراد مبتلا به این بیماری در دوران نوجوانی به استفاده از ویلچر نیاز دارند و معمولاً قبل از سن ۳۰ سالگی به علت ابتلا به سرطان یا بیماری ریوی فوت می‌کنند.
آتاکسی مخچه‌ای مادرزادی
این نوع اختلال تعادل به علت آسیب دیدگی مخچه به وجود میآید و از بدو تولد قابل تشخیص است.
بیماری ویلسون
افراد مبتلا به بیماری ویلسون معمولاً با مشکل تجمع مس در ناحیه مغز، کبد و سایر اعضای بدن مواجه هستند که این اختلال باعث بروز مشکلات عصبی مانند اختلال تعادل خواهد شد. تشخیص به موقع این اختلال میتواند منجر به جلوگیری از پیشرفت بیماری شود.
علائم بیماری اختلال تعادل
اختلال تعادل میتواند با گذر زمان و یا به صورت ناگهانی به وجود بیاید. برخی از علائم اختلالات نورولوژیکی که به علت اختلال تعادل به وجود میآیند به شرح زیر می‌باشد:
- هماهنگ نبودن اعضای بدن
- راه رفتن ناپایدار و تمایل به تلو تلو خوردن
- اختلال در انجام برخی کارها مانند غذاخوردن، نوشتن یا بستن دکمه‌های لباس
- اختلال در تکلم
- غیرعادی بودن حرکات چشم
- اختلال در بلعیدن مواد غذایی
چه موقع باید به پزشک مراجعه کرد؟
در صورتی که شما از وجود اختلالی که باعث بروز اتاکسی شده است مانند ام اس بی خبر هستید و دچار مشکلات زیر شده‌‌اید باید هرچه زودتر به پزشک مراجعه کنید.
- از دست دادن تعادل
- از بین رفتن هماهنگی عضلات دست، بازو یا پا
- اختلال در راه رفتن
- اختلال در تکلم
- اختلال در بلعیدن مواد غذایی
اختلال تعادل چگونه تشخیص داده میشود؟
در صورتی که شما دچار اختلال تعادل هستید پزشک به بررسی علل قابل درمان خواهد پرداخت. پزشک علاوه بر انجام معاینات جسمانی و نورولوژیکی از قبیل بررسی وضعیت حافظه، تمرکز و بینایی، شنوایی، تعادل، هماهنگی اعضا و واکنش بدن ممکن است درخواست انجام تست‌های زیر را نیز بدهد:
- سی تی اسکن یا اسکن ام آر آی از مغز میتواند علت بروز اختلال تعادل را مشخص کند. گاهی اوقات اسکن ام آر آی میتواند چروکیدگی مخچه یا سایر ساختارهای مغز در افراد مبتلا به اختلال تعادل را نشان دهد. اسکن ام آر آی همچنین میتواند مشکلات قابل درمان دیگری از قبیل تشکیل لخته خون یا تومور خوش خیم که به مخچه فشار میآورد را نیز نشان دهد.
- پونکسیون کمری، روشی است که در آن پزشک یک سوزن نازک را از طریق کمر به درون فاصله بین مهره‌ها هدایت میکند تا بتواند مقداری از مایع مغزی نخاعی را خارج نماید. مایع مغزی نخاعی که وظیفه محافظت از مغز و طناب نخاعی را برعهده دارد به آزمایشگاه فرستاده میشود تا مورد ارزیابی و بررسی قرار بگیرد.
- در برخی موارد پزشک انجام آزمایش ژنتیک به منظور تشخیص جهش ژنتیکی که ممکن است باعث بروز اتاکسی ارثی شده باشد را درخواست خواهد کرد. آزمایش ژنتیک برای انواع مختلفی از بیماری‌ها درخواست میشود اما اختلال تعادل همیشه دلیل ژنتیکی ندارد.
درمان اختلال تعادل (کودکان مخچه‌ای)
در حال حاضر هیچ روشی برای درمان اختلال تعادل وجود ندارد. در برخی موارد پزشک به این نتیجه می‌‌رسد که مصرف برخی داروها باعث اختلال تعادل شده و قطع مصرف دارو نتایج خوبی را به وجود میآورد. در برخی موارد که اختلال تعادل به علت آبله مرغان و سایر انواع عفونت‌های ویروسی به وجود میآید به صورت خود به خود برطرف خواهد شد. در این شرایط پزشک برای کنترل علائم بیمار از قبیل افسردگی و لرزش، خستگی، سرگیجه یا سفتی اعضای بدن روش‌های درمانی مناسبی را توصیه خواهد کرد. برخی از روش‌های درمانی خاص به شرح زیر می‌باشند:
- فیزیوتراپی به بهبود تعادل و افزایش توانایی حرکتی کمک میکند.
- کاردرمانی به بیمار برای انجام دادن کارهای روزمره مانند لباس پوشیدن و آشپزی کردن کمک خواهد کرد.
- گفتاردرمانی به بهبود توانایی صحبت کردن و بلعیدن مواد غذایی کمک میکند.
تحقیقات نشان داده است که تحریک مغناطیسی مغز میتواند به بهبود توانایی حرکتی و عملکردی در بیماران مبتلا به اختلال تعادل کمک نماید اما به تحقیقات بیشتری برای تایید مسئله نیاز داریم. برخی از مطالعات انجام شده حاکی از آن است که تمرینات ایروبیک میتواند در افراد مبتلا به سندروم آتاکسی ایدیوپاتیک بسیار کمک کننده باشد.
دارو درمانی
معمولاً داروها تاثیر کمی در کند شدن پیشرفت اختلال تعادل را دارند مگر آنکه اختلال تعادل به علت کمبود برخی مواد مغذی ایجاد شده باشد که در این شرایط پاسخ خوبی به داروهای مکمل خواهد داد. برخی از انواع اختلال تعادل که قابل درمان هستند و به علت کمبود ویتامین ای یا کوآنزیم کیوتن به وجود میآیند عبارتند از: آتاکسی نوع ۲. پزشک به منظور کاهش اسپاسم پا و درمان لرزش مخچه‌ای به تجویز برخی داروهای خاص میپردازد.
کاردرمانی
معمولا افراد مبتلا به اختلال تعادل به متخصص کاردرمانی ارجاع داده میشوند تا به آن‌ها برای شناسایی مواردی که باعث اختلال در زندگی روزمره میشود کمک کند و نکات مهم برای حفظ استقلال بیمار را ارائه دهد.
گاهی اوقات متخصص کاردرمانی از بیمار میخواهد برای بهتر راه رفتن از وسایل کمکی مانند ویلچر استفاده کند یا به او توصیه میکند تغییراتی را در محیط منزل یا محیط کارش ایجاد کند که بازدهی و عملکرد او را افزایش میدهد.
کاردرمانی برای بیماران مبتلا به اختلال تعادل معمولاً با توجه به علائمی که دارند و سبک زندگی خاص آن‌ها توصیه میشود و ممکن است برای همه افراد نتایج مطلوبی را به وجود نیاورد.
استفاده از وسایل کمکی برای حرکت کردن
اختلال در راه رفتن شایع‌‌ترین علامت آتاکسی محسوب میشود. بیماران با گذر زمان توانایی حرکتی خود را از دست می‌دهند و پس از یک یا دو دهه از شروع علائم اولیه به استفاده از وسایل کمکی از قبیل ویلچر نیاز خواهند داشت.
به طور کلی، یک متخصص کاردرمانی میتواند توصیه کند که کدام دستگاه‌های حرکتی قادر به کمک به بیمار در راه رفتن برای بیشترین زمان ممکن هستند. آن‌ها اغلب در تصمیم گیری در مورد زمان استفاده از ویلچر، نوع مناسب ویلچر برای فرد و آموزش نحوه سازگاری با استفاده از آن نقش دارند.
روش‌ها و استراتژی‌ها
متخصص کاردرمانی با توجه به سبک زندگی بیمار روش‌های خاصی را به او آموزش میدهد تا از بروز خستگی جلوگیری شود. او همچنین مهارت‌های مورد نیاز برای تغییر نحوه راه رفتن را به او آموزش میدهد تا بیمار به طور موثر از وسایل کمکی برای راه رفتن استفاده نماید.
استفاده از فناوری‌های کمکی
متخصص کاردرمانی بر اساس نیازها و مشکلاتی که بیمار با آن مواجه است استفاده از وسایل کمکی برای انجام دادن کارهای روزمره را توصیه خواهد کرد.
در صورتی که بیمار دچار لرزش یا کاهش هماهنگی اعضای بدن باشد، متخصص فیزیوتراپی از بیمار میخواهد از وسایل الکتریکی خاص که بزرگ‌تر هستند و استفاده از آن‌ها راحت‌تر است استفاده کند. از بین رفتن هماهنگی اعضای بدن، بیمار را برای غذا خوردن دچار مشکل خواهد کرد که در چنین شرایطی نیز استفاده از برخی وسایل خاص به بیمار کمک می‌نمایند بهتر غذا بخورد.
در صورتی که بیمار برای استفاده از کیبورد و موس دچار مشکل باشد متخصص فیزیوتراپی استفاده از نرم‌افزار صوتی را توصیه خواهد کرد که نیازی به فشار دادن دکمه کیبورد و موس نیست.
سازگاری با محیط
متخصص فیزیوتراپی روش‌های مختلفی را به بیمار آموزش میدهد تا سازگاری بهتری با محیط منزل، محیط کار یا محیط آموزش داشته باشد و بتواند بر مشکلات خود غلبه کند. به عنوان مثال در صورتی که بیمار دچار اختلال تعادل است استفاده از کفپوش مناسب از زمین خوردن او جلوگیری خواهد کرد. استفاده از حفاظ در امتداد پله‌ها و قرار دادن ریل در مسیرهای مختلف مانند سرویس بهداشتی و حمام به بیمار برای بهتر راه رفتن کمک خواهد کرد.
در صورتی که بیمار از ویلچر استفاده میکند بهتر است پریز‌های برق پایین‌تر آورده شود تا بیمار به آن‌ها دسترسی داشته باشد. هر چه وسایل مورد نیاز بیمار در دسترس قرار داشته باشد نیاز کمتری به خم شدن به سمت پایین یا کشیدن بدن خود به سمت بالا خواهد داشت و احتمال آسیب دیدگی او کاهش پیدا میکند.
اختلال تعادل (کودکان مخچه ای) چگونه درمان میشود؟
درمان اختلال تعادل در کودکان مخچه‌ای بستگی به علت اصلی و شدت اختلال دارد. برخی از روش‌های درمانی شامل:
1. فیزیوتراپی: تمرینات فیزیکی و توانبخشی با هدف تقویت عضلات و بهبود تعادل و حرکت در کودکان انجام میشود. این تمرینات ممکن است بهبودی برای کودک ایجاد کنند.
2. توانبخشی شناختی حرکتی: این روش شامل تمریناتی است که به کودک کمک میکند تا بتواند حرکات و تعادل خود را بهبود ببخشد و مهارت‌های حرکتی خود را تقویت کند.
3. تنظیم داروها: در برخی موارد، پزشک ممکن است داروهایی را تجویز کند که به کنترل اختلال تعادل کمک کنند، مانند داروهای ضد انعقاد.
4. مشاوره و پشتیبانی: اطلاعات و پشتیبانی مناسب به والدین و خانواده کمک میکند تا با مشکلات کودک مواجه شده و بهبود وضعیت او را پیگیری کنند.
همچنین، ممکن است نیاز به ترکیبی از متداول مذکور با دیگر روش‌های درمانی دیگر نیز وجود داشته باشد. برای هر کودک، برنامه درمانی مناسبی باید توسط یک تیم توانبخشی و پزشک تعیین شود.
