هوش فضایی، ضریب هوشی (IQ) فضایی یا هوش فضایی دیداری در بسیاری از زمینه‌های آکادمیک و حرفه‌ای بسیار مهم است. علیرغم اهمیت آن، این مقوله بندرت در مهدهای کودک یا برنامه‌های درسی ابتدایی گنجانده می‌شود؛ اما ما می‌توانیم با انجام دادن کارهایی ساده و سرگرم‌کننده، به فرزندانمان در بهبود مهارت‌های بینایی و فضایی‌شان کمک کنیم.
هوش فضایی چیست؟
هوش فضایی که به عنوان هوش فضایی دیداری یا استدلال فضایی نیز شناخته می‌شود، توانایی تصور یا تجسم در ذهن فرد از موقعیت‌های اشیاء، شکل‌های آن‌ها، روابط فضایی (مکانی) آن‌ها با یکدیگر و حرکتی که برای ایجاد روابط فضایی جدید ایجاد می‌کند. هوش فضایی یکی از نُه هوش در نظریه هوش چندگانه است که توسط روانشناس آمریکایی هوارد گاردنر ارائه شده است.
هوش فضایی شامل درک و یادآوری مکانهای نسبی اشیاء در ذهن است. اشیاء را می‌توان از طریق حرکت ذهنی، چرخش یا تغییر فرم، دست‌کاری شوند. این توانایی انجام تجسم و تفکر فضایی در ذهن است.
اهمیت هوش فضایی
ما در عملکرد روزانه‌مان از آگاهی فضایی استفاده می‌کنیم.
کودک قبل از رفتن به اتاق، تصور می‌کند که یک اسباب‌بازی در کجای اتاق خوابش قرار دارد تا آن را بردارد. هنگامی که چمدان خود را می‌بندیم، تجسم می‌کنیم که چگونه اقلام مختلف می‌توانند در کنار هم قرار بگیرند. برای بستن و سر هم کردن مبلمان، باید نمودارهای دوبعدی موجود در دستورالعمل را با قطعات سه‌بعدی مبلمان، مطابقت دهیم.
هوش فضایی و ریاضی
توانایی فضایی برای یادگیری ریاضیات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
به طور مثال،
- دانش‌آموز برای تسهیل در محاسبه هندسی و تشخیص الگو، یک شی هندسی ذهنی را ایجاد می‌کند که می‌تواند آن را اندازه‌گیری و جابجا کند و یا تغییر شکل دهد.
- یک ریاضیدان از تفکر فضایی دیداری برای بالا بردن سطح مقایسه‌ی کمیت و حساب استفاده می‌کند.
بسیاری از مطالعات نشان داده‌اند که مهارت‌های فضایی دیداری بالا با عملکرد بهتر در ریاضی ارتباط دارد.
مهارت‌های فضایی و STEM
مهارت‌های فضایی، همچنین در بسیاری از زمینه‌های دانشگاهی و حرفه‌ای، ازجمله علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات (STEM) بسیار مهم است.
- یک دانشمند علوم زمین‌شناسی حرکت صفحات تکتونیکی را به صورت ذهنی دست‌کاری می‌کند تا فرآیند تشکیل زمین را مشاهده کند.
- یک جراح مغز و اعصاب مناطق مختلف مغز را برای پیش‌بینی نتیجه یک عمل جراحی تجسم می‌کند.
- یک مهندس تصور می‌کند که چگونه نیروهای مختلف ممکن است در طراحی یک ساختار تأثیر بگذارد.
تحقیقات نشان می‌دهد، دانشجویان دانشگاه‌هایی که در آزمون‌های فضایی نمره بالایی کسب می‌کنند، بیشتر به سمت رشته‌های STEM و مشاغل STEM می‌روند.
آیا هوش فضایی دیداری، ثابت است یا قابل‌تغییر؟
افراد سبک‌های متفاوتی از تفکر شناختی ترجیحی دارند. برخی افراد، متفکران کلامی هستند که با کلمات فکر می‌کنند. آن‌ها با انجام کارهای کلامی که از نظر معنایی و شنیداری پیچیده هستند، بسیار راحت‌تر عمل می‌کنند. کلامی‌ها معمولاً توضیحات مکتوب و گفتاری را به تصاویر و نمودارها ترجیح می‌دهند.
افراد دیگر، متفکران تصویری هستند که با استفاده از بازنمایی‌های دیداری، در مورد موضوعات فکر می‌کنند. دو نوع متفکر تصویری وجود دارد.
- تجسم کنندگان فضایی: آن‌ها از جنبه‌ی تصاویر نموداری، روابط مکانی بین اشیاء و تغییرات فضایی (مکانی) فکر می‌کنند. البته تصاویری که آن‌ها تجسم می‌کنند فاقد جزئیات دیداری هستند.
- تجسم کنندگان شيء: آن‌ها به تصاویری رنگارنگ، عکس وار و با وضوح بالا از هر شیء فكر می‌کنند.
تجسم کنندگان فضایی معمولاً مهارت‌های فضایی بهتری نسبت به تجسم کنندگان شیءای یا متفکران کلامی دارند؛ بنابراین اگر فرزند شما با هوش فضایی چیزها را می‌آموزد، پس از قدم در تفکر فضایی گذاشته است.
البته، هوش فضایی دیداری، یک توانایی ثابت نیست. اگرچه برخی از افراد در پردازش مکانی بهتر از سایرین هستند، اما خبر خوب این است که همه می‌توانند در این مهارت پیشرفت کنند. از طریق آموزش و تمرین می‌توان توانایی فضایی و به‌نوبه خود ریاضیات و مهارت‌های STEM را در خود تقویت کرد.
آیا در این توانایی، جنسیت نقش دارد؟
اگرچه بسیاری از مطالعات نشان می‌دهد که مردان در انجام کارهای فضایی، عملکرد بهتری نسبت به زنان دارند، این بدان معنا نیست که پسران همیشه از هوش فضایی بهتری از دختران برخوردار هستند.
اعتقاد به نفس داشتن فرد و اهمیتی که این هوش ممکن است در کار او داشته باشد، می‌تواند تفاوت بزرگی را در این قابلیت ایجاد کند؛ بنابراین، هرگز تصور نکنید که دختران قرار است در یادگیری فضایی، ریاضی یا STEM ضعیف باشند. دختران و پسران باید هم خودشان را باور داشته باشند و هم همه‌ی تلاششان را برای یادگیری صرف کنند.
آموزش ابتدایی
آموزش‌های ابتدایی نقش مهمی در آماده‌سازی فرزندان ما برای موفقیت‌های بعدی ایفا می‌کند.
دانشمندان علوم مغز و اعصاب دریافته‌اند که مناطق خاصی در مغز که مسئول تفکر در مورد موقعیت مکانی و روابط فضایی هستند، در سنین بسیار پایین در کودکی رشد می‌کند. در حقیقت، توانایی‌های فضایی در کودکان سنین پیش از دبستان می‌تواند عملکرد آینده‌شان را در یادگیری ریاضی در دبیرستان و دوره‌ی متوسطه پیش‌بینی کند.
والدین می‌توانند به عنوان معلمان اول فرزندان، اصول تفکر فضایی را به کودکان خردسال، حتی کودکان نو پا، آموزش دهند. نباید تصویر کنیم که خیلی زود است که کودک نوپای ما با روابط فضایی آشنا شود. نشان داده شده است که نوزادان در سن 4 ماهگی توانایی‌های مربوط به چرخش ذهنی را دارند. توانایی فضایی، قابل افزایش و بادوام است. کسانی که این مهارت‌های خود را در اوایل کودکی به دست می‌آورند، فرصت‌های بیشتری برای استفاده از آن برای کسب و سازمان‌دهی اطلاعات دیگری در طول زندگی خود خواهند داشت.
چگونه می‌توان هوش فضایی را در کودکان بهبود بخشید
از زبان مکانی (فضایی) در تعاملات روزمره استفاده کنید
والدین می‌توانند با استفاده از اصطلاحات و عبارات دیداری فضایی بیشتر در تعاملات روزمره، کودکان را در بهبود هوش فضایی کمک کنند.
زبان دیداری-فضایی ابزاری قدرتمند برای یادگیری دیداری فضایی است. استفاده از عبارات مکانی در زندگی روزمره یکی از بهترین فعالیت‌ها برای ارتقاء آگاهی فضایی برای کودکان است. هنگامی‌که نامی برای روابط دیداری فضایی گذاشته می‌شود، کودکان آن را بهتر می‌آموزند. کودکان سنین پیش از دبستانی که والدین آن‌ها از کلمات مکانی بیشتری استفاده می‌کنند (مانند مثلث، بزرگ، قدبلند یا خم‌شده)، در آزمون‌های دیداری فضایی، عملکرد بهتری نسبت به کودکانی که والدین آن‌ها از چنین زبانی استفاده نمی‌کنند، دارند.
در اینجا چند نمونه از اصطلاحات دیداری فضایی آورده شده است.
| نوع عبارت | نمونه‌ها |
| شکل | مربع، دایره، کره، مثلث، پنج‌ضلعی |
| صفت‌های بُعدی | بزرگ، کوچک، طولانی، کوتاه، بزرگ، ریز و درشت |
| ویژگی‌های فضایی | مستقیم، خم، منحنی، گوشه، کنار، خط، گوشه، برجسته، تیز، لبه |
| روابط فضایی | در داخل، خارج، زیر، در اطراف، گوشه، بالای، در انتهای، جلوی، پشت، مورب، در سراسر |
البته برای یاد دادن اصطلاحات و عبارات فضایی و دیداری، فقط با کودک خود صحبت نکنید. از فرزندتان بخواهید کلمات را بعد از شما تکرار کند و معنای آن‌ها را توضیح دهد. کودک خود را تشویق کنید که از این عبارات استفاده کند. کودکانی که می‌توانند از اصطلاحات و عبارات فضایی و مکانی بیشتری استفاده کنند، در انجام وظایف مربوطه به درک فضایی بهتر عمل می‌کنند. می‌توانید به آن‌ها کمک کنید تا بین روابط مکانی و اشیاء اطراف خود ارتباط برقرار کنند، مثلاً بگویید:
- “آیا آب نبات در داخل لیوان است یا در بیرون از آن؟”
- ” فکر می‌کنی که اسباب‌بازی در زیر مبل است یا در پشت آن؟”
- “من لیلی را آن طرف خیابان می‌بینم”
حرکاتی را آموزش دهید و بچه‌ها را ترغیب کنید که از آن‌ها برای توضیح روابط فضایی استفاده کنند
حرکات دست یک ابزار ارتباطی و آموزشی قدرتمند است. کودکان معمولاً هنگامی که معلم و یا مربی از حرکات استفاده می‌کند نسبت به زمان‌هایی که فقط از گفتار استفاده می‌کنند، درس‌ها را بهتر یاد می‌گیرند.
وقتی کودکان از حرکات برای نشان دادن حرکات اشیاء استفاده می‌کنند، توانایی فضایی دیداری آن‌ها نیز بهبود می‌یابد. این پیشرفت همچنین در کودکانی مشاهده می‌شود که به‌طور خودجوش از ژست‌ها و حرکات استفاده نمی‌کنند اما بعد از آنکه از آن‌ها خواسته شود، این کار را می‌کنند.
به کودکان بیاموزید که چگونه با استفاده از تخیل خود، تجسم سازی کند.
تجسم کردن، یعنی استفاده از تصاویر بصری برای نشان دادن ذهنی یک جسمی که به لحاظ فیزیکی موجود نیست. این یک مهارت قدرتمند در یادگیری فضایی و حل مسئله است.
می‌توان به کودکان خردسال یاد داد که از مهارت تجسم سازی برای تقویت توانایی فضایی دیداری خود استفاده کند. به عنوان مثال، کودکان خردسال اغلب ” سوگیری گرانشی ” (gravity bias ناتوانی کودکان در پیش بینی موقعیت اشیا در هنگام افتادن) دارند. در یک آزمایش، وقتی یک توپ می‌افتد، کوکانی که در سنین پیش از دبستان هستند، بیشتر فکر می‌کنند که توپ درست در پایین ظاهر می‌شود، حتی اگر توپ از یک لوله پیچ خورده پایین بیاید؛ اما وقتی به آن‌ها آموزش داده می‌شود که قبل از جواب دادن مسیر توپ را تجسم کنند، بچه‌های بیشتری توانستند جواب درست را بدهند.
بازی‌های تطبیقی انجام دهید
بازی تطبیق خانه‌سازی را انجام دهید. با سر هم کردن یک سازه‌ی ساده با استفاده از بلوک‌های بازی شروع کنید و سپس از کودک بخواهید که آن را ازلحاظ شکل و رنگ مطابقت دهد. همچنین می‌توانید از یک کودک بخواهید که سازه را بسازد و در این حین از کودک دیگر بخواهید تا یک کپی از آن را بسازد. هرگاه کودکان با ساختمان‌سازی بیشتر آشنا شدند و در تطابق اطمینان و اعتمادبه‌نفس بیشتری پیدا کردند، پیچیدگی سازه‌ها را افزایش دهید.
با بلوک‌های بازی یا همان لگوها بازی کنید و اشیاء را یا الهام از یک قصه بسازید
بازی با اشیاء بنایی مانند لگو و بلوک‌های چوبی می‌تواند توانایی تفکر دیداری و فضایی کودک را به میزان قابل‌توجهی افزایش دهد.
اما نیازی نیست که حتماً اسباب‌بازی‌هایی درست و عالی داشته باشید. حتی می‌توان از چند جعبه‌ی خوراکی یا رول کاغذ توالت برای سر هم کردن و ساخت سازه‌های جالب استفاده کرد. مشکلی را به آن‌ها نشان دهید یا بگویید تا کودک حل کند. یک مطالعه نشان می‌دهد که هنگامی که فعالیت‌های ساخت‌وساز در یک زمینه داستان‌پردازی انجام می‌شود، هوش فضایی کودکان پیشرفت بیشتری خواهد داشت.
بازی تانگرام و تصاویر پازلی چندین تکه و دیگر جورچین‌های خلاقانه را انجام دهید
تانگرام (Tangram) یک جورچین چینی باستانی است که از هفت قطعه تشکیل شده است. قطعات را می‌توان به شکل‌های مختلفی مانند حیوانات، مردم یا اشیاء مجدداً تنظیم کرد. این یک ابزار آموزشی است که به اثبات رسیده است که توانایی فضایی دانش آموزان را افزایش می‌دهد.
بسیاری از منابع مرتبط، پازل تصاویر چند تکه را برای کمک به افزایش هوش فضایی کودکان توصیه می‌کنند. این امر شاید به این دلیل باشد كه در یک مطالعه ثابت شده است كه كودكان سنین پیش از دبستان كه پازل بازی کرده‌اند، نسبت به کودکانی كه این بازی را انجام نداده‌اند، در انجام کارهای فضایی دیداری که نیاز به تحول ذهنی دارند، بهتر عمل می‌کنند. همچنین پی برده شد که هرچه کودک این بازی را بیشتر انجام دهد، عملکرد بهتری نیز پیدا خواهد کرد.
بدون تردید، ارتباط قوی بین حل پازل و هوش فضایی وجود دارد. اگرچه، هیچ مطالعه کنترل شده‌ای در رابطه با ایجاد یک رابطه علّی بین آن‌ها یافت نشده است.
مشکل پازل‌های تصویر چند تکه‌ای این است که برخلاف تانگرام، در آن‌ها تنها یک راه ثابت برای قرار دادن قطعات در کنار هم وجود دارد. در مطالعه‌ای نشان داده شده است كه كودكان سنین پیش از دبستانی كه با یك پازل یك راه‌حلی بازی کرده‌اند، نسبت به كودكانی كه با یك کیت خانه‌سازی (بلوکی) چند راه‌حلی بازی کرده‌اند، در حل مسئله بعدی ابتکار عمل و انعطاف‌پذیری كمتری دارند.
تا زمانی که تحقیقی وجود نداشته باشد که ارزش‌های پازل‌های یک راه حلی را ثابت کند، توصیه می‌کنیم که بیشتر از پازل‌های فضایی دیداری چند راه‌حلی، مانند تانگرام استفاده شود تا پازل های تصویر تکه ای تا به کودکان در بهبود مهارت‌های دیداری- فضایی کمک شود.
به کودک نقشه بدهید تا آن را بخواند
نقشه‌خوانی می‌تواند به کودکان در کسب مفاهیم انتزاعی فضا و توانایی فکر کردن سیستماتیک در مورد روابط فضایی که مستقیماً در جهان واقعی و فیزیکی وجود ندارند، کمک کند.
نقشه‌ها، اطلاعات فضایی را به ما نشان می‌دهند که با موقعیت‌یابی که مستقیماً در جهان واقعی تجربه می‌کنیم فرق دارد. کودکان می‌توانند از طریق نقشه‌خوانی یاد بگیرند که در مورد روابط چندگانه با مقیاس بزرگ بین مکانهای مختلف به‌صورت عینی فکر کنند.
انجام بازی‌های کامپیوتری مکانی – فضایی
ثابت شده است که انجام بازی‌های کامپیوتری فضایی، برای هوش فضایی کودکان مفید است. پیشرفت این مهارت بیشتر در کودکانی با توانایی ضعیف دیده می‌شود.
به کودکتان کمک کنید تا در تصاویر کنکاش کند
ديدگاه گيري دیداری فضایی (perspective-taking)، به معنای توانایی در تصور کردن این که یک شیء از یک منظر چه تفاوتی با همان شیء از منظری دیگر دارد، می‌باشد. گرفتن عکس‌هایی از اشیا از زوایای مختلف می‌تواند توانایی کودک را در به دست آوردن دیدگاه‌های دیداری مختلف و تشخیص تغییرات مقیاس افزایش دهد.
انجام اوریگامی (کاغذ و تا) و تمرین تا زدن کاغذ
سال‌هاست که بازی ذهنی کاغذ و تا برای افزایش توانایی چرخشی ذهنی استفاده می‌شود. اگرچه هیچ تحقیقی یافت نشده است که بازی تا زدن کاغذ و ساختن اشکال را به هوش فضایی ربط داده باشد، البته می‌توان باور داشت که تمرین کاغذ و تا می‌تواند توانایی تا زدن ذهنی کاغذ را بالا ببرد.
یادگرفتن نواختن ساز موسیقی
چندین مطالعه دریافته‌اند که یادگیری نواختن آهنگ و موسیقی می‌تواند توانایی زمانی- فضایی را افزایش دهد.
استدلال زمانی- مکانی (فضایی) به معنای توانایی در فکر کردن به روابط فضایی است که در گذر زمان تغییر می‌کنند. این مهارت به شما این امکان را می‌دهد تا به‌طور ذهنی به یک آیتم بعد از دیگری بپردازید تا ببینید که اکثر آیتم‌ها چگونه در کنار هم قرار دهید.
توجه داشته باشید که این موضوع با تئوری بحث برانگیز “اثر موتزارت” تفاوت دارد که ادعا می‌کند گوش کردن به موسیقی می‌تواند سبب پیشرفت در انواع مختلفی از مهارت ازجمله تفکر فضایی شود. در یک متا آنالیز از 553 فرد، اثبات شد که یادگیری موسیقی، بیشتر از گوش دادن به موسیقی، با افزایش هوش فضایی ارتباط دارد.
