تشنج در کودکان چگونه رخ می‌دهد (علائم و راهکارهای درمان و پیشگیری)

تشنج زمانی رخ می‌دهد که سلول‌های مغز فعالیتی بیش از حد داشته باشند، به گونه‌ای که سیگنال‌های الکتریکی عادی مغز را موقتاً مختل ‌کنند. تشنج عارضه بسیار شایعی، به ویژه در میان نوزادان و خردسالان است و به دلایل مختلفی رخ می‌دهد. تشنج گاهی اوقات در اثر بیماری یا آسیب‌دیدگی شروع می‌شود، هرچند تشنج اکثر کودکان علت مشخصی ندارد. البته گاهی اوقات عارضه‌های دیگری مانند سکته مغزی یا غش کردن شبیه به تشنج به نظر می‌رسند. بسیاری از مردم فکر می‌کنند که تشنج باید حتماً همراه با لرزیدن و تکان خوردن کل بدن کودک یا  بیهوشی موقت همراه باشد، اما گونه‌های خاصی از تشنج وجود دارد که اطرافیان متوجه هیچ علامت غیرعادی نمی‌شوند. تشخیص دادن بعضی گونه‌های تشنج که با خشک و سفت شدن بدن، لرزیدن بدن و پرش عضلات همراه است، آسان است، اما گونه‌های دیگر تشنج با هیچ نشانه بیرونی همراه نیستند و به همین دلیل تشخیص دادن آنها دشوار است. از آنجایی که مغز کودکان در حال رشد و نمو است، نشانه‌های تشنج به موازات رشد کودک تغییر می‌کند. چنانچه کودک دو یا چند بار در هفته دچار تشنج بی‌دلیل شود یا اگر بعد از یک بار تشنج شواهدی مشاهده شود که نشان دهد کودک به شدت مستعد تشنج‌های بعدی است، کودک مبتلا به صرع تشخیص داده می‌شود.

در چند سال گذشته پیشرفت‌های بسیاری در زمینه درمان تشنج به دست آمده است و امروزه روش‌های مختلفی مانند درمان دارویی، رژیم‌های غذایی خاص یا در موارد جدی جراحی‌های مغز برای درمان تشنج به کار برده می‌شود.

علل تشنج در کودکان

بسته به این که کدام بخش از مغز درگیر فعالیت‌های الکتریکی غیرعادی شده باشد، تشنج به صورت‌های مختلفی بروز می‌یابد. بیماری‌ها و آسیب‌دیدگی‌های متفاوتی از قبیل موارد زیر می‌تواند علت تشنج باشد:

• آسیب دیدن سر
• آسیب‌دیدگی حین تولد
• عارضه‌های مادرزادی
• مسمومیت
• تب یا عفونت
• تومورهای مغزی
• بیمار بودن مادر در دوران بارداری
• وراثت
• اختلال‌های مغزی دژنراتیو
• سکته مغزی
• مشکلات متابولیک و عدم تعادل‌های شیمیایی در بدن
• مصرف الکل یا مواد مخدر
• مصرف دارو

البته علت دقیق تشنج در اغلب موارد مشخص نیست.

انواع تشنج

کودکان انواع مختلفی از تشنج را تجربه می‌کنند که در این بخش با آن‌ها آشنا می‌شوید.

تشنج کانونی

تشنج کانونی یا جزئی زمانی بروز می‌یابد که فعالیت الکتریکی غیرعادی در ناحیه خاصی از مغز، موسوم به “کانون تشنج” شروع شود. کانون تشنج ممکن است در هر کدام از لوب‌های مغز وجود داشته باشد. برخی کودکان قبل از شروع تشنج دوره‌ای به نام اورا را تجربه می‌کنند ـ اورا احساسی غیرعادی است که با تغییر در حواس شنوایی، بینایی یا بویایی همراه است.

تشنج کانونی گاهی کمتر از یک دقیقه طول می‌کشد؛ علائم تشنج به ناحیه درگیر مغز بستگی دارد. تشنج معمولاً بر عضلات اثر می‌گذارد و باعث حرکات غیرعادی عضلات می‌شود که به یک گروه عضلانی مانند انگشتان یا عضلات بزرگتر بازو یا پا محدود می‌شود. اگر فعالیت غیرعادی مربوط به لوب پس‌سری باشد، تشنج با تغییرات بینایی همراه خواهد بود. همچنین ممکن است کودک عرق کند، دچار حالت تهوع شود یا رنگ پریده شود، اما کودک دچار تشنج کانونی از هوش نمی‌رود.

تشنج کانونی گاهی اوقات با تغیراتی در حالت هوشیاری همراه است. رفتارهای مختلفی مانند عق زدن، مکیدن لب‌، دویدن، جیغ زدن، گریه کردن یا خندیدن از کودک سر می‌زند. کودکان در دوره پس از تشنج (پست ایکتال) دچار خستگی می‌شوند.

تشنج عمومی

تشنج عمومی هر دو طرف مغز را درگیر می‌کند. کودک بیهوش می‌شود و دوره پس از تشنج (فاز بهبود) را نیز تجربه می‌کند. انواع تشنج عمومی عبارت است از:

• تشنج غائب، پتی‌مال یا تشنج کوچک: تشنج غائب با دوره‌های خیره شدن و تعدیل هوشیاری همراه است. تشنج غائب معمولاً بیشتر از سی ثانیه طول نمی‌کشد، اما ممکن است چند بار در روز رخ دهد. برخی کودکان صورت یا دهانشان را حرکت می‌دهند یا چشمک می‌زنند. کودک تشنج را به یاد نمی‌آورد و به گونه‌ای رفتار می‌کند که گویی هیچ اتفاقی نیفتاده است. تشنج غائب تقریباً همواره در بازه سنی 4 ـ 12 سال شروع می‌شود و گاهی اوقات با مشکلات یادگیری یا رفتاری اشتباه گرفته می‌شود.
• تشنج اتونیک: تشنج اتونیک با شل شدن ناگهانی عضلات و گاهی با حملات افتادن همراه است. ممکن است کودکی که ایستاده است، ناگهان زمین بخورد یا سرش پایین بیفتد. کودک در طول تشنج شل و بی‌حال است و عکس‌العملی ندارد.
• تشنج تونیک: بخش‌هایی از بدن یا کل بدن ناگهان سفت می‌شود. تشنج‌های تونیک کوتاه گاهی اوقات با حملات افتادن و سقوط همراه است.
• تشنج تونیک ـ کلونیک عمومی یا گرندمال (GTC): این نوع تشنج دارای پنج مرحله مشخص زیر است:
  1. منقبض شدن بدن، بازوها و پاها
  2. صاف و کشیده شدن بدن
  3. لرز (رعشه)
  4. منقبض شدن و شل شدن عضلات (دوره کلونیک)
  5. دوره پس از تشنج: کودک خسته و خواب‌آلود می‌شود، با مشکلات گفتاری یا بینایی مواجه می‌شود یا دچار بدن درد یا سردرد شدید می‌شود.

تشنج میوکلونیک

تشنج میوکلونیک با منقبض و سفت شدن ناگهانی گروهی از عضلات همراه است. تشنج میوکلونیک معمولاً به صورت گروهی رخ می‌دهد ـ بیمار چند بار در روز یا چند روز پشت سر هم دچار تشنج می‌شود.

اسپاسم شیرخوارگی

اسپاسم شیرخوارگی نوع نادری از اختلال صرع است که در اولین سال زندگی بروز می‌یابد. اسپاسم شیرخوارگی معمولاً با دوره‌های کوتاه حرکت گردن، بالاتنه یا پاها همراه است و غالباً هنگام بیدار بودن کودک یا قبل از خواب بروز می‌یابد. اسپاسم شیرخوارگی معمولاً فقط چند ثانیه طول می‌کشد، اما ممکن است نوزاد صدها اسپاسم را در طول روز تجربه کند. اسپاسم شیرخوارگی مشکلی جدی است و ممکن است عوارض مزمنی را به دنبال داشته باشد. اسپاسم‌ها گاهی تا پایان عمر ادامه دارد و باعث حملات افتادن می‌شود.

صرع پایدار

چنانچه تشنج 30 دقیقه یا بیشتر ادامه پیدا کند، با مشکل صرع پایدار مواجه می‌شویم. صرع پایدار مشکلی اورژانسی است و ممکن است لازم باشد که بیمار بستری شود.

تشنج تب‌خیر

تب محرک شروع تشنج تب‌خیز است و معمولاً در کودکان شش ماهه تا پنج ساله بروز می‌یابد. تشنج تب‌خیز با انقباض عضلات همراه است ـ انقباض ممکن است خفیف باشد، برای مثال فقط دست‌ها و پاها سفت و منقبض شود و ممکن است شدید باشد و تمام بدن بلرزد.  تشنج تب‌خیز درصد شیوع بالایی دارد و در دو تا پنج درصد کودکان مشاهده می‌شود. تشنج تب‌خیز غالباً ارثی است. تشنج تب‌خیزی که کمتر از 15 دقیقه طول بکشد، تشنج “ساده” گفته می‌شود و به تشنجی که بیشتر از 15 دقیقه ادامه داشته باشد، تشنج “پیچیده” می‌گویند.

علائم تشنج

طیف وسیعی از علائم بسته به نوع تشنج در کودکان مشاهده می‌شود. تشخیص دادن تشنج‌هایی که با نشانه‌هایی مانند لرز یا بیهوش شدن موقتی همراه است، آسان است. اما بعضی تشنج‌ها آن‌قدر خفیف‌اند که ممکن است اطرافیان حتی متوجه تشنج کردن کودک نشوند؛ برای مثال تشنج گاهی فقط با توهم دیداری یا تجربه کردن هیجانات بسیار قوی و لحظه‌ای همراه است. تشنج گاهی اوقات هیچ گونه نشانه بیرونی ندارد.

مهم‌ترین نشانه‌های تشنج عبارت است از:

• خیره شدن
• رعشه، لرزیدن بدن یا پرش عضلات دست و پا
• سفت شدن بدن
• بیهوش شدن
• مشکلات تنفسی
• بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع
• افتادن ناگهانی و بدون دلیل
• واکنش نشان ندادن موقتی به صداها یا کلمات
• گیج و منگ بودن
• کودک صبح‌ها که از خواب بیدار می‌شود، به شدت خواب‌آلود و تحریک‌پذیر است.
• تکان دادن سر
• به سرعت چشمک زدن و خیره شدن به یک نقطه
• استفراغ
• تغییرات گفتاری، دیداری یا هر دو

این علائم گاهی اوقات می‌تواند باعث شروع تشنج دیگری بشود. آزمایش‌های لازم جهت تایید تشخیص تشنج یا عارضه دیگری که موجب بروز علائم شده است، انجام می‌شود.

تشنج لزوماً به مغز آسیب نمی‌زند، هرچند بعضی تشنج‌ها آسیب مغزی را به دنبال دارد. عوارض جانبی تشنج، مانند تغییرات چشمگیر رفتاری و شخصیتی ممکن است حتی در زمانی که کودک دچار تشنج نیست، نیز باقی بماند. تشنج گاهی اوقات با عارضه‌های عصبی مزمن و مشکلات یادگیری و رفتاری همراه است.

ممکن است کودکان در مدت تشنج زمین بخورند یا آسیب ببینند؛ بنابراین زمانی که فرزندتان دچار تشنج می‌شود، حتماً کنارش بمانید. اگر کودک نشسته یا ایستاده است، او را به آرامی روی زمین بخوابانید، اگر کودک بالا آورد، او را به پهلو بچرخانید و تمام اشیای سخت را از دسترسش دور کنید. کودکان بعد از تشنج کردن به شدت خسته می‌شوند. متاسفانه تشنج علاوه بر عوارض جسمی با شرمساری و انزوای اجتماعی نیز همراه است.

تشخیص تشنج

اگر فرزندتان تشنج می‌کند، برای دستیابی به تشخیص صحیح لازم است که علائم کودک را به دقت تحت نظر بگیرید.

پزشکان در ابتدا سعی می‌کنند که بین تشنج و مشکلات دیگری مانند سکته مغزی، غش کردن و اختلال‌های حرکتی که شبیه تشنج است، تمایز قائل شوند. اگر مشخص شود که کودک واقعاً تشنج می‌کند، مرحله بعدی این است که مشخص شود، اختلال در کدام ناحیه از مغز موجب تشنج می‌شود و آیا تشنج علامت ابتلا به صرع است یا اختلال دیگری وجود دارد. متخصصین اطفال آزمایش‌های مختلفی را برای ارزیابی تشنج انجام می‌دهند که پرکاربردترین آنها عبارت‌اند از:

• آزمایش خون: آزمایش‌ خون برای بررسی میزان قند خون، شمارش کامل سلول‌های خونی، الکترولیت‌ها و عملکرد کبد و کلیه انجام می‌شود.
• نوار مغزی (EEG): فعالیت الکتریکی مغز کودک با استفاده از سیم‌های ظریفی که به سر کودک متصل می‌شود، ثبت می‌شود. نوار مغز بسیار حساس است و حتی تشنج‌های کوچک بدون علائم جسمی را ثبت می‌کند.
• تصویربرداری از مغز: آزمایش‌های تصویربرداری مانند اسکن توموگرافی رایانه‌ای (CT یا CAT)، ام آر آی (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی) و اسکن PET برای بررسی وجود بافت همبند جای زخم، تومور یا ناهنجاری‌های مغزی عامل تشنج انجام می‌شود.
• پونکسیون کمری یا نمونه‌برداری از مایع مغزی ـ نخاعی: نمونه‌برداری انجام می‌شود تا مشخص شود که آیا عفونت عامل تشنج است یا خیر.

بسیاری از آزمایش‌های فوق را می‌توان به صورت سرپایی انجام داد. همچنین ممکن است آزمایش‌هایی برای بررسی عوارض تشنج، مانند مشکلات یادگیری یا رفتاری یا افسردگی انجام شود. این آزمایش‌ها شامل تست‌های تخصصی برای بررسی توانایی‌های شناختی، یادگیری، رفتار، سلامت عاطفی و عملکرد اجتماعی کودک می‌شود.

درمان تشنج

درمان تشنج با هدف کنترل، متوقف کردن یا کاهش تعداد دفعات تشنج انجام می‌شود. در ادامه با درمان‌های متداول تشنج کودکان آشنا می‌شوید.

کمک‌های اولیه برای کودکان دچار تشنج

از هر ده نفر، یک نفر در طول عمر خود دچار تشنج می‌شود. تشنج اتفاق نگران کننده‌ای است که در اثر افزایش شدید فعالیت الکتریکی مغز رخ می‌دهد و باعث زمین خوردن کودک یا لرزیدن و تکان‌های شدید بدن کودک می‌شود. برخی کودکان نیز ناگهان دیگر هیچ واکنشی نشان نمی‌دهند و مانند طلسم شده‌ها به یک نقطه خیره می‌شوند. هرچند مشاهده کودکی که دچار این حالات می‌شود، ترسناک است، اما تشنج در کودکان معمولاً یک مورد اورژانسی نیست و اکثر تشنج‌های کودکان ظرف پنج دقیقه خود به خود تمام می‌شود.

چنانچه فرزندتان یا کودکی که از او مراقبت می‌کنید، دچار تشنج شد، توصیه‌های زیر را رعایت کنید:

• آرامشتان را حفظ کنید و اصول کمک‌های اولیه را رعایت کنید تا کودک هنگام تشنج کردن به خودش آسیب نزند.
• بدانید که چه زمانی باید با اورژانس تماس بگیرید.
• بعد از تمام شدن تشنج کودک با پزشک معالجش تماس بگیرید.

اقدامات زیر را در صورت تشنج کردن فرزندتان انجام بدهید:

• اگر از تشنج کردن کودک مطمئن نیستید، او را با ملایمت لمس کنید و با صدای بلند اسمش را بگویید تا توجهش را جلب کنید.
• در کنار کودک بمانید، به هیچ وجه او را تنها رها نکنید.
• کودک را به آرامی روی زمین بخوابانید و به پهلو بچرخانید تا اگر بالا آورد، خفه نشود.
• تمام وسایل تیز یا سفت را از دسترس کودک دور کنید. سعی نکنید کودکی را که در حال تشنج است، محدود کنید یا ثابت نگه دارید.
• هیچ چیزی مانند جوراب یا تکه پارچه را در دهان کودک نگذارید. بسیاری از کودکان دندان‌هایشان را هنگام تشنج روی هم فشار می‌دهند و ممکن است هنگامی که می‌خواهید چیزی در دهان کودک بگذارید، به او آسیب بزنید یا کودک تصادفاً شما را گاز بگیرد.
• به ساعت نگاه کنید و دقت کنید که تشنج چقدر طول می‌کشد.

چه زمانی باید با 115 تماس بگیرید

در صورت داشتن شرایط زیر در هنگام تشنج کودک با اورژانس تماس  بگیرید:

• اگر اولین بار است که فرزندتان تشنج می‌کند.
• اگر تشنج بیشتر از 5 دقیقه طول کشید.
• اگر فرزندتان چند بار پشت سر هم تشنج کرد و بین دفعات تشنج به حالت عادی برنگشت.
• اگر فرزندتان بعد از تشنج به هوش نیامد.
• اگر کودک حین تشنج آسیب دید.
• چنانچه کودک دچار مشکلات تنفسی شد.
• اگر کودک در آب دچار تشنج شد.
• چنانچه فرزندتان به دیابت یا بیماری‌های خطرناک دیگر مبتلا است.

پس از مشاهده هر گونه تشنجی در فرزندتان حتماً به پزشک مراجعه کنید. پزشک باید کودک را معاینه کند تا علت تشنج را تعیین کند ـ برای مثال تب بالا یا ابتلا به بیماری‌ها یا عارضه‌های عصبی مانند صرع می‌تواند علت تشنج باشد. پزشک می‌تواند علت اصلی تشنج را درمان کند و برنامه‌ای را به شما پیشنهاد دهد تا اگر کودک دوباره تشنج کرد، اجرا کنید.

دارو برای تشنج در کودکان 

تشنج کودکان غالباً با دارو درمان می‌شود. داروهای بسیاری برای درمان تشنج و صرع در کودکان به کار برده می‌شود. پزشک داروی مناسب را با توجه به نوع تشنج کودک تجویز می‌کند. پزشک داروی مناسب را با توجه به نوع تشنج، سن کودک، عوارض جانبی، هزینه و سهولت استفاده انتخاب می‌کند. داروهایی که در خانه مصرف می‌شود، معمولاً خوراکی و به صورت کپسول، قرص، شربت یا sprinkle ارائه می‌شود. بعضی داروها را می‌توان در راست روده یا داخل بینی قرار داد. چنانچه کودک به دلیل تشنج کردن در بیمارستان بستری شود، دارو را به صورت تزریقی یا از راه سرم دریافت می‌کند.

بسیار مهم است که کودک دارو را طبق دستور پزشک و در زمان معین مصرف کند. پزشک دوز دارو را در صورت لزوم تغییر می‌دهد تا بتواند تشنج را به بهترین وجه کنترل کند. هیچ دارویی بدون عوارض جانبی نیست؛ با پزشک معالج فرزندتان درباره عوارض جانبی داروهای تجویز شده مشورت کنید. اگر متوجه بروز عوارض جانبی در فرزندتان شدید، حتماً موضوع را به پزشک اطلاع بدهید. مصرف دارو را خودسرانه قطع نکنید، در غیر این صورت ممکن است کودک دچار تشنج‌های بیشتر یا شدیدتر بشود.

درمان‌های دیگر تشنج در کودکان

اگر درمان دارویی کمک چندانی به کنترل تشنج نکند یا مصرف دارو باعث بروز عوارض جانبی شود، پزشک درمان‌های دیگری را توصیه می‌کند. روش‌های زیر برای درمان تشنج کودکان به کار برده می‌شود.

رژیم کتوژنیک

رژیم کتوژنیک رژیمی سرشار از چربی و با کربوهیدرات بسیار کم است. پروتئین کافی برای کمک به رشد کودک به رژیم غذایی اضافه می‌شود. رعایت رژیم کتوژنیک باعث تولید کتون‌ها می‌شود؛ کتون‌ها موادی شیمیایی هستند که در اثر تجزیه شدن چربی بدن به وجود می‌آیند. مغز و قلب از کتون‌ها به عنوان منبع انرژی استفاده می‌کنند. رژیم کتوژنیک باید به دقت رعایت شود. مصرف بیش از اندازه کربوهیدرات‌ها فرآیند کتوز را متوقف می‌کند. پژوهشگران از دلیل موثر بودن رژیم کتوژنیک در درمان تشنج مطمئن نیستند؛ البته رژیم کتوژنیک برای تمام کودکان مفید نیست.

محرک عصب واگ (VNS )

در روش درمان با محرک عصب واگ از یکی از عصب‌های واگ پالس‌های انرژی کوچکی به مغز فرستاده می‌شود. عصب‌های واگ یک جفت عصب بلند در گردن هستند. چنانچه کودک 12 سال یا بیشتر داشته باشد و دچار تشنج‌های جزئی بشود که به درمان دارویی واکنش مناسبی نشان ندهد، می‌تواند درمان با محرک عصب واگ را امتحان کرد. در ابتدا لازم است که عمل جراحی برای قرار دادن باتری کوچکی در دیواره قفسه سینه کودک انجام شود. سپس جراح سیم‌های کوچکی را به باتری متصل می‌کند و سیم‌ها را زیر پوست بیمار و در اطراف یکی از عصب‌های واگ قرار می‌دهد. سپس باتری به گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌شود که تکانه‌های انرژی را هر چند دقیقه یک بار به مغز بفرستد. از کودک خواسته می‌شود که وقتی احساس می‌کند که در حال تشنج کردن است، محرک را با فشار دادن آهنربای کوچک روی باتری فعال کند. استفاده از محرک در بسیاری از موارد به متوقف کردن تشنج کمک می‌کند. این روش عوارض جانبی مختلفی مانند گرفتگی صدا، گلو درد یا تغییر صدا را به دنبال دارد.

جراحی

جراحی با هدف برداشتن بخشی از مغز که محل وقوع تشنج‌ها است، انجام می‌شود. همچنین جراحی می‌تواند انتشار جریان‌های الکتریکی نامناسب را در مغز متوقف کند. چنانچه کنترل کردن تشنج‌های کودک دشوار باشد و تشنج‌ها همواره از بخشی از مغز شروع شود که بر گفتار، حافظه یا دید اثر نمی‌گذارد، جراحی توصیه می‌شود. جراحی برای درمان تشنج‌های ناشی از صرع بسیار پیچیده و دشوار است و توسط تیمی از جراحان انجام می‌شود. ممکن است کودک هنگام جراحی هوشیار باشد. مغز دردی احساس نمی‌کند. اگر کودک هوشیار باشد و بتواند دستورهای جراح را انجام بدهد، جراح بهتر می‌تواند ناحیه‌های مغز را حین جراحی بررسی کند. البته انجام جراحی برای تمام کودکان دچار تشنج مناسب نیست.