فوبیا نوعی اختلال اضطراب است و به ترس یا اضطراب شدیدی گفته می‌شود که موقعیتی خاص (مانند بیرون رفتن) یا موضوعی معین (مانند عنکبوت) حتی در غیاب خطر واقعی، محرک بروز آن باشد. برای مثال می‌دانید که وقتی روی بالکن آپارتمانی در طبقات بالایی یک برج می‌ایستید، خطری تهدیدتان نمی‌کند، اما از قرار گرفتن روی آن بالکن یا حتی تماشای منظره از پشت پنجره می‌ترسید. به همین ترتیب می‌دانید که عنکبوت سمی نیست یا نیش نمی‌زند، اما آگاهی از بی‌خطر بودن عنکبوت ترستان را از آن از بین نمی‌برد. فرد دچار فوبیا ممکن است حتی از فکر کردن یا حرف زدن درباره موضوع یا موقعیتی خاص به شدت مضطرب شود.
تشخیص دادن این نکته که چه زمانی باید برای درمان فوبیا به پزشک مراجعه کرد، دشوار است. اگر اجتناب از شیء، فعالیت یا موقعیتی که محرک ترستان است، زندگی روزمره‌تان را مختل کرده است یا اجازه نمی‌دهد که از انجام دادن کارهای مورد علاقه‌تان لذت ببرید، بهتر است از متخصص کمک بگیرید. چنانچه شرایط زیر درباره‌تان صدق می‌کند، برای درمان فوبیا اقدام کنید:
- اگر فوبیا باعث هراس، اضطراب یا ترس شدید و ناتوان کننده می‌شود.
- اگر متوجه شده‌اید که ترستان تناسبی با خطر احتمالی ندارد.
- اگر از موقعیت‌ها و مکان‌های خاص به دلیل فوبیا اجتناب می‌کنید.
- چنانچه پرهیز از محرک‌های ترس برنامه زندگی روزمره‌تان را مختل کرده است یا ناراحتی و پریشانی شدیدی را برایتان به وجود آورده است.
- اگر به دلیل ترسی که احساس می‌کنید، نمی‌توانید برای درمان بیماری‌های دیگر اقدام کنید ـ برای مثال ترس مانع از آن می‌شود که از تلفن استفاده کنید یا به پزشک مراجعه کنید.
- فوبیا حداقل در طول شش ماه گذشته استمرار داشته است.
جهت کسب اطلاعات بیشتر و یا رزرو نوبت با شماره تلفن‌های ۰۲۱۶۶۰۹۹۶۹۳ تماس حاصل فرمایید.
علل فوبیا
به نظر نمی‌رسد که یک علت مشخص برای انواع فوبیا وجود داشته باشد، اما عامل‌های زیر نقش مهمی در بروز فوبیا دارد:
- اتفاقات یا تجربه‌های آسیب زننده گذشته: برای مثال فردی که تلاطم فراوانی را در یک سفر هوائی در دوران کودکی تجربه می‌کند، ممکن است بعداً دچار ترس از پرواز شود.
- واکنش‌های آموخته: واکنش‌های آموخته از سن پایین شکل می‌گیرد. عامل‌هایی در محیط خانوادگی از قبیل والدین بیش از حد نگران یا مضطرب می‌تواند سازو کارهای مقابله‌ای فرد را برای روبه‌رو شدن با اضطراب در آینده تغییر بدهد. همچنین ممکن است به فوبیاهای خاص والدین یا خواهر و برادر بزرگترتان مبتلا شوید.
- ژنتیک: پژوهش‌ها نشان می‌دهد که برخی افراد بیشتر از بقیه مستعد ابتلا به فوبیا هستند.
- واکنش به هراس یا ترس: اگر واکنش شدیدی در پاسخ به یک موقعیت یا موضوع خاص از خود بروز بدهید یا دچار حمله هراس (پنیک اتک) بشوید و تصور کنید که این واکنش مایه خجالت و شرمندگی است یا اطرافیانتان واکنش نامناسب و شدیدی به ترستان نشان بدهند، تصور دوباره قرار گرفتن در چنین موقعیتی باعث می‌شود که اضطراب بیشتری را احساس کنید.
- استرس مزمن: استرس در درازمدت به اضطراب و افسردگی دامن می‌زند و توانایی فرد را برای مقابله با موقعیت‌های خاص کاهش می‌دهد. فرد از تصور دوباره قرار گرفتن در موقعیت‌های تنش‌زا ترس و اضطراب بیشتری را در خود احساس می‌کند و این ترس و اضطراب فزاینده به مرور زمان منجر به ابتلا به فوبیا می‌شود.
شناسایی علل خاص ابتلا به فوبیا گام مهمی برای غلبه بر آن است، اما ممکن است نتوانید توضیح ساده‌ای را برای به وجود آمدن یک هراس بی‌دلیل پیدا کنید.
علائم فوبیا
افراد مختلف فوبیا را به یک شکل تجربه نمی‌کنند و علائم فوبیا در تمام بیماران یکسان نیست. شاخص‌ترین علامت فوبیا احساس ترس و اضطراب شدید در زمان مواجهه با موضوع یا موقعیتی است که مایه ترس و نگرانی فرد است. اگر فوبیا شدید باشد، حتی فکر کردن به موقعیت یا موضوع مورد هراس می‌تواند منجر به شروع علائم شود. علائم شایع فوبیا به شرح زیر است:
- احساس سرگیجه، عدم تعادل، دوران سر یا غش کردن
- احساس خفگی
- تپش و کوبش قلب یا سریع شدن ضربان قلب
- احساس درد یا گرفتگی در قفسه سینه
- تعریق
- گرگرفتگی یا یخ زدن
- تنگی نفس یا احساس خفگی
- حالت تهوع، استفراغ یا اسهال
- بی‌حسی یا گزگز
- رعشه یا لرز
- احساس جدا شدن از بدن یا قطع ارتباط با دنیای واقعی
- ترس از غش کردن
- ترس از دست دادن کنترل
- ترس از مرگ
اگر علائم فوق بسیار شدید باشد، می‌تواند منجر به حمله هراس (پنیک اتک) شود.
روبه‌رو شدن با چنین ترس ناگهانی و شدیدی بسیار ناخوشایند و وحشتناک است و باعث می‌شود که فرد استرس فراوانی را تحمل کند، کنترلش را از دست بدهد و از پا دربیاید. همچنین تجربه حمله هراس می‌تواند موجب شرمساری، اضطراب یا افسردگی بیمار شود.
به همین دلیل بسیاری از بیماران مبتلا به فوبیا از قرار گرفتن در موقعیت‌هایی که آنها را مجبور به مواجهه با عامل ترسشان می‌کند، اجتناب می‌کنند. هرچند اجتناب برای شروع راهکار موثری است، اما پرهیز از ترس غالباً منجر به شدیدتر شدن آن می‌شود و کیفیت زندگی روزمره را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
انواع فوبیا
هر موقعیت، شیء یا موضوعی می‌تواند منجر به بروز فوبیا شود و برخی بیماران با چند نوع فوبیا دست و پنجه نرم می‌کنند. انواع فوبیا را می‌توان به دو گروه اصلی تقسیم‌بندی کرد.
فوبیاهای خاص
منظور از فوبیای خاص ترس از موقعیت یا موضوعی معین مانند عنکبوت یا پرواز است. فوبیاهای خاص غالباً در دوران کودکی و نوجوانی شکل می‌گیرند و در بعضی موارد به مرور زمان کم‌رنگ‌تر می‌شوند. شایع‌ترین فوبیاهای خاص عبارتند از:
- ترس از حیواناتی مانند سگ، حشرات، مار یا جوندگان
- ترس از محیط طبیعی مانند ارتفاع، آب، تاریکی، طوفان یا میکروب
- هراس موقعیتی، برای مثال ترس از پرواز کردن، مراجعه به دندانپزشک، قرار گرفتن در تونل، فضاهای کوچک یا آسانسور
- فوبیاهای مرتبط با بدن، مانند ترس از خون، تزریق، خفگی، عمل جراحی یا زایمان
- فوبیاهای خاص دیگر مانند ترس از بعضی غذاها، اشیاء یا شخصیت‌های کارتونی
البته فوبیای خاص گونه‌های بسیار دیگری نیز دارد. اگر از دیدن چیزی یا انجام دادن کاری به شدت بترسید، این ترس به تدریج بر کیفیت زندگیتان اثر خواهد گذاشت. اگر موضوع ترستان چیزی باشد که معمولاً با آن برخورد ندارید، تاثیر این هراس بی‌دلیل بر زندگیتان کمتر خواهد بود. بااین حال ممکن است حتی در غیاب آن موضوع یا موقعیت خاص نیز دچار ترس شوید و زندگی روزمره‌تان همچنان در اثر ابتلا به فوبیا مختل شود.
فوبیاهای پیچیده
فوبیاهای پیچیده معمولاً بیشتر از فوبیاهای خاص باعث بروز اختلال و ناتوانی در زندگی روزمره می‌شوند. فوبیای پیچیده عموماً در دوران بزرگسالی ایجاد می‌شود. فوبیای اجتماعی و آگورافوبیا شایع‌ترین فوبیاهای پیچیده محسوب می‌شوند.
فوبیای اجتماعی
فوبیای اجتماعی اضطراب اجتماعی یا اختلال اضطراب اجتماعی نیز گفته می‌شود. افراد بسیاری هستند که قرار گرفتن در بعضی موقعیت‌های اجتماعی برایشان سخت است یا گاهی اوقات خجالت می‌کشند و معذب می‌شوند این حالت‌ها کاملاً عادی است. اما فردی که دچار فوبیای اجتماعی است، از تصور قرار گرفتن در موقعیت‌های اجتماعی ترس شدیدی را در خود احساس می‌کند و غالباً سعی می‌کند که از آنها اجتناب کند. ممکن است قبل از یک رخداد اجتماعی، در طول آن یا پس از آن دچار نگرانی شوید. فوبیای اجتماعی می‌تواند بسیار ناتوان کننده باشد و انجام دادن فعالیت‌های روزمره زیر را بسیار دشوار سازد:
- حرف زدن در میان جمع یا شروع گفتگو
- سخنرانی کردن
- تماس تلفنی
- ملاقات با غریبه‌ها
- صحبت کردن با افراد صاحب قدرت و مقام
- خوردن و نوشیدن در حضور دیگران
- مراجعه عادی به بانک یا خرید از فروشگاه
- سر کار رفتن
ممکن است به دلیل ترس از قضاوت منفی دیگران یا واهمه از آسیب زدن به دیگران با گفتار و اعمالتان از قرار گرفتن در موقعیت‌های اجتماعی فوق نگران شوید. همچنین احتمال دارد نگران باشید که مبادا وقتی سرخ می‌شوید، عرق می‌کنید یا لکنت زبان پیدا می‌کنید، دیگران متوجه اضطرابتان بشوند.
فوبیای اجتماعی کیفیت زندگی بیمار را به شدت تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، اعتماد به نفس و عزت نفسش را خدشه‌دار می‌کند و او را گوشه‌گیر و منزوی می‌کند. ابتلا به فوبیای اجتماعی ارتباط برقرار کردن با دیگران و حفظ رابطه را بسیار دشوار می‌سازد و توانایی شغلی و انجام وظایف روزمره‌ای مانند خرید کردن را مختل می‌کند.
آگورافوبیا
عموماً تصور می‌شود که آگورافوبیا به معنای ترس از فضاهای باز است، اما این نوع فوبیا پیچیده‌تر از آن چیزی است که فکر می‌کنید. ویژگی اصلی آگورافوبیا مضطرب شدن از قرار گرفتن در مکان‌ها یا موقعیت‌هایی است که می‌تواند شرایط دشواری را ایجاد کند، خارج شدن از آن باعث شرمساری شود یا مانع از آن شود که فرد در صورت بروز حمله هراس بتواند از دیگران کمک بگیرد. بیماران دچار آگورافوبیا اضطراب شدیدی را تجربه می‌کنند و سعی می‌کنند از بسیاری از موقعیت‌های معمولی از قبیل موارد زیر اجتناب کنند:
- تنها بیرون از خانه بودن
- قرار گرفتن در فضاهای باز
- رفتن به مکان‌های شلوغ و پر از جمعیت
- مسافرت با خودرو، اتوبوس یا هواپیما
- قرار گرفتن در فضاهای بسته‌ای مانند آسانسور یا فروشگاه
ابتلا به آگورافوبیا تاثیر قابل توجهی بر زندگی روزمره دارد و حتی خارج شدن از خانه برای بسیاری از بیماران مبتلا به این اختلال دشوار است.
آگورافوبیا یا ترس از شلوغی گاهی اوقات پس از حمله هراس شروع می‌شود. بیمار به شدت از این که دوباره دچار حمله هراس بشود، نگران و مضطرب است و وقتی در موقعیتی مشابه قرار می‌گیرد، علائمش عود می‌کند. بیمار برای مدیریت اضطراب سعی می‌کند که از قرار گرفتن در آن موقعیت یا مکان خاص پرهیز کند. اجتناب از موقعیت‌های خاص در کوتاه مدت موثر است، اما در درازمدت بر شیوه زندگی بیمار تاثیر می‌گذارد و فوبیا را شدیدتر می‌کند.
آگورافوبیا به دلایل مختلفی مانند اختلال هراس بروز می‌یابد؛ البته تمام بیماران مبتلا به آگورافوبیا اختلال هراس را تجربه نمی‌کنند. بیماران دچار آگورافوبیا معمولاً از تنها ماندن می‌ترسند یا از قرار گرفتن در فضاهای تنگ مضطرب می‌شوند به ترس از تنهایی مونوفوبیا و به ترس از فضاهای تنگ کلاستروفوبیا گفته می‌شود.
درمان انواع فوبیا
طبعاً نخستین گام برای درمان فوبیا مراجعه به پزشک است. پزشک وضعیت را ارزیابی می‌کند و درمان‌های موجود را توضیح می‌دهد. همچنین پزشک تمام روش‌های ممکن را شرح می‌دهد و بهترین روش درمان را با در نظر گرفتن ترجیح بیمار شروع می‌کند.
رفتاردرمانی شناختی
رفتاردرمانی شناختی (CBT) با هدف شناسایی ارتباط بین افکار، احساسات و رفتار انجام می‌شود و به بیمار کمک می‌کند تا مهارت‌هایی کاربردی را برای مدیریت الگوهای دامن زننده به مشکل در خود پرورش بدهد. چنانچه از رفتاردرمانی شناختی برای درمان فوبیا استفاده شود، درمان شامل تکنیک‌های مختلفی مانند مواجهه درمانی یا حساسیت‌زدایی خواهد بود.
برنامه رفتاردرمانی شناختی در قالب کتاب کار یا تمرین کامپیوتری به بیمار ارائه می‌شود و بیمار می‌تواند تمرین‌ها را خودش به تنهایی یا در جلسه مشاوره تحت نظر مشاور انجام بدهد. رفتاردرمانی شناختی برای بیماران دچار فوبیای اجتماعی یا آگورافوبیا بسیار مفید است، چون بیمار می‌توان درمان را در خانه کامل کند.
مواجهه درمانی
بیمار در مواجهه درمانی در محیطی امن و به شیوه‌ای کنترل شده به تدریج با موضوع یا موقعیتی که از آن می‌ترسد، روبه‌رو می‌شود. برای مثال اگر فردی فوبیای دندانپزشکی داشته باشد، ابتدا مطالبی را درباره دندانپزشک می‌خواند، سپس به عکس صندلی دندانپزشکی نگاه می‌کند، در اتاق انتظار می‌نشیند، با دندانپزشک حرف می‌زند و در نهایت روی صندلی دندانپزشکی می‌نشیند. بیمار قبل از انجام هر مرحله‌ای با مشاور گفتگو می‌کند و هر مرحله با موافقت وی انجام می‌شود.
بیمار پس از بارها روبه‌رو شدن با ترس احساس می‌کند که کنترل بیشتری بر فوبیا دارد. این تکنیک باید با دقت مدیریت شود تا بیمار دچار پریشانی و اضطراب نشود؛ همچنین لازم است که بیمار درک کاملی از درمان داشته باشد و با مشاور احساس راحتی کند.
هیپنوتراپی
هیپنوتراپی یا هیپنوتیزم درمانی به تسکین علائم بسیاری از بیماران دچار فوبیا کمک می‌کند.
درمان دارویی
چنانچه فوبیا اضطراب شدیدی را به بیمار تحمیل کند، پزشک داروهای لازم را برای وی تجویز می‌کند. در حال حاضر سه گروه دارو برای مدیریت اضطراب تجویز می‌شود که در ادامه با آنها آشنا می‌شوید.
داروهای ضدافسردگی
داروهای ضدافسردگی بازدارنده گزینشی بازجذب سروتونین (SSRI) متداول‌ترین داروهایی هستند که برای درمان اضطراب تجویز می‌شوند. این داروها موثرند، اما مصرف آنها عوارض جانبی متعددی مانند اختلالات خواب و افزایش اضطراب را به دنبال دارد. اگر نتیجه رضایتبخشی از مصرف داروهای SSRI به دست نیاید یا مصرف آنها مناسب نباشد، داروهای ضدافسردگی سه حلقه‌ای تجویز می‌شود.
موکلوبماید (مانریکس) نوعی داروی ضدافسردگی برگشت‌پذیر از دسته بازدارنده‌های مونوآمین مونواکسیداز (MAOI) است که برای بیماران دچار فوبیای اجتماعی تجویز می‌شود. ضدافسردگی‌های MAOI تداخل‌های خطرناکی با بعضی غذاها دارند، غذاهایی که خوردن آنها در زمان مصرف MAOI خطرناک است، در بروشور داخل جعبه دارو قید می‌شود.
آرام‌بخش‌ها
چنانچه بیمار اضطراب بسیار شدیدی داشته باشد که کیفیت زندگی روزمره‌اش را مختل کند، آرام بخش بنزودیازپینی مانند دیازپام (والیوم) برای کاهش اضطرابش تجویز می‌شود. چون بنزودیازپین‌ها می‌توانند اعتیادآور باشند، این داروها باید در دوز پایین و برای مدتی کوتاه ترجیحاً یک بار در روز به مدت حداکثر چهار هفته مصرف شوند.
بتابلاکرها
بتابلاکرهایی مانند پروپانولول گاهی اوقات برای درمان علائم جسمی اضطراب، مانند تپش قلب، ضربان قلب سریع و رعشه (لرز) تجویز می‌شوند. بااین حال بتابلاکرها جزء داروهای روانپزشکی به شمار نمی‌آیند و علائم روانی را کاهش نمی‌دهند. درهر حال مصرف بتابلاکرها در شرایط خاصی که بیمار با فوبیا روبه‌رو می‌شود، مانند زمان سوار شدن به هواپیما، مفید است.
مصرف بتابلاکرها عوارض جانبی متعددی مانند اختلالات خواب و کابوس را به دنبال دارد، اما این داروها اعتیادآور نیستند و قطع مصرف آنها موجب بروز علائم آزاردهنده نمی‌شود. با توجه به اثراتی که بتابلاکرها برای فشار خون و قلب دارند، مصرف دارو باید به تدریج قطع شود و دوز آن به آهستگی کاهش داده شود.
روش‌های مفید برای مقابله با فوبیا و مدیریت آن
روش‌های مختلفی برای غلبه بر فوبیا و کاهش اثرات آن بر زندگی وجود دارد. این روش‌ها برای برخی بیماران مفیدند، اما برای همه مناسب نیستند بنابراین فقط روشی را ادامه بدهید که با آن احساس راحتی می‌کنید.
- شاید حرف زدن درباره فوبیا با فرد مورد اعتمادتان به بهبود شرایطتان کمک کند: گاهی اوقات کافی است تا فرد امینی با دقت و توجه به حرف‌هایتان گوش بدهد تا حالتان بهتر شود.
- یادگیری روش‌های مدیریت اضطراب و هراس: یادگیری مدیریت اضطراب و هراسی که به دلیل فوبیا حس می‌کنید، واقعاً دشوار است، اما باعث می‌شود که خودتان را بیشتر در موضع کنترل احساس کنید و از روبه‌روشدن با موقعیت یا موضوعی که از آن می‌ترسید، کمتر مضطرب شوید.
- تکنیک‌های تن‌آرامی را امتحان کنید: این تکنیک‌ها برای مدیریت اضطراب ناشی از فوبیا مفید هستند. تکنیک‌های متنوعی برای تن‌آرامی وجود دارد که از آن جمله می‌توان به مدیتیشن، کنترل تنفس و انجام حرکات کششی اشاره کرد.
- یادگیری روش مدیریت حملات هراس: اگر دچار حملات هراس می‌شوید، بهتر است روش‌های مدیریت این حملات را برای کاهش اضطرابی که در مواجهه با موقعیت یا موضوع فوبیا احساس می‌کنید، یاد بگیرید.
- ملحق شدن به گروه‌های حمایتی همتایان: ملحق شدن به گروه حمایتی فرصت بی‌نظیری را در اختیارتان می‌گذارد تا تجارب مشترک و روش‌های مقابله را با افرادی به اشتراک بگذارید که با چالش‌های مشابهی روبه‌رو هستند. دانستن این موضوع که تنها نیستید، می‌تواند احساس راحتی و آرامش را در شما القاء کند. به علاوه دیگران می‌توانند روش‌های مختلفی را برای مقابله با فوبیا پیشنهاد بدهند.
- ملحق شدن به گروه‌های حمایتی مجازی: گروه‌های اینترنتی گزینه‌ای ایده‌آل برای افرادی هستند که نمی‌توانند از خانه خارج شوند یا گفتگوی حضوری یا از طریق تلفن برایشان دشوار است. گروه‌های مجازی نیز می‌توانند از شما حمایت کنند و چون نظارت لازم بر آنها وجود دارد، می‌توانید از امنیت خود مطمئن باشید.
اگر فوبیا اجازه مراجعه به متخصص و کمک گرفتن را به من ندهد، باید چکار کنم؟
گاهی اوقات کمک گرفتن از دیگران برای درمان فوبیا بسیار دشوار است، به خصوص اگر مراجعه به پزشک مستلزم روبه‌رو شدن با موقعیت یا موضوعی مانند تماس تلفنی یا خارج شدن از خانه باشد که بیمار از آن واهمه دارد. اگر مراجعه به پزشک نگرانتان می‌کند، روش‌های زیر را امتحان کنید:
- از پزشک سوال کنید که آیا ارزیابی را به صورت تلفنی انجام می‌دهد یا امکان دارد شما را در خانه ویزیت کند: اگر این امکان وجود ندارد، می‌توانید در خلوت‌ترین ساعت روز از پزشک وقت بگیرید.
- برخی پزشکان قبول می‌کنند که فرد مورد اعتمادتان به جای شما با کلینیک تماس بگیرد و وقت بگیرد و اجازه می‌دهند که وی در جلسات مشاوره نیز شرکت کند: اگر پزشک منتخب‌تان با این شرایط موافق نیست، می‌توانید از فرد مورد اعتمادتان بخواهید که تا مطب پزشک همراهیتان کند و در اتاق انتظار بنشیند.
