در کودکان مبتلا به هیدروسفالی در مغز و اطراف آن بیش از اندازه مایعات جمع شده است. به این مایعات، مایع مغزی نخاعی (CSF) گفته می‌شود. بیشتر مایع مغزی نخاعی در بطن‌های مغزی (حفره‌هایی پر از مایع) در داخل مغز یافت می‌شود. این مایع به منزله بالشتکی است که از مغز و نخاع محافظت می‌کند. بیش از حد بودن مایع مغزی نخاعی می‌تواند فشار داخل جمجه کودک را افزایش دهد. این باعث می‌شود استخوان‌های جمجمه کودک پهن شده و از هم جدا شوند و ممکن است سر کودک بزرگتر از حد طبیعی به نظر برسد. متخصصین کاردرمانی برای تقویت توانایی بیماران در انجام فعالیت‌هایی که نیاز دارند یا دوست دارند انجام دهند ، با بیماران و اطرافیان آن‌ها همکاری می‌کنند. همچنین با ارائه توصیه‌هایی برای اصلاح شرایط شغلی یا محیط کاری بیماران به بهبود وضعیت شغلی بیماران کمک می‌کنند.
انواع هیدروسفالی
- هیدروسفالی خارجی: در این نوع هیدورسفالی مایعات مغزی به جای اینکه داخل بطن‌های مغز باشند ، در اطراف فضای داخلی جمجمه جمع می‌شوند.
- هیدروسفالی مادرزادی: این نوع هیدورسفالی از بدو تولد وجود دارد. معمولاً تعیین علت هیدروسفالی مادرزادی غیرممکن است. این فرضیه مطرح است که در حین رشد کودک قبل از تولد، جایی در مسیرهای مایع مغزی نخاعی انسداد ایجاد شده است.
- هیدروسفالی اکتسابی: این نوع هیدورسفالی اغلب در نتیجه آسیب دیدن مغز ایجاد می‌شود. خونریزی در مغز شایعترین علت هیدروسفالی است. عفونت‌هایی مانند سرخک یا مننژیت نیز می‌توانند باعث ایجاد هیدروسفالی شوند.
- هیدروسفالی احتباسی (Arrested Hydrocephalus): بعضی اوقات افزایش فشار داخل جمجه باعث بزرگ شدن بطن‌ها شده اما افزایش فشار پیشرفت نکرده است. این افزایش پیشرونده فشار است که بیشترین آسیب را به مغز وارد می‌کند.
- هیدروسفالی با فشار طبیعی: این نوع هیدروسفالی در افراد مسن رخ می‌دهد و در اثر آن ممکن است علائم دمانس ایجاد شده و فرد اغلب دچار اختلال در کنترل مثانه و عدم تعادل در راه رفتن می‌شود.
چه عواملی باعث ایجاد هیدروسفالی می‌شود؟
بیماری هیدروسفالی بیماری نادری است که ممکن است در اثر وجود یکی از مشکلات زیر ایجاد شود:
- جریان مایع مغزی نخاعی در سر کودکردچار انسداد باشد.
- جذب مایع مغزی نخاعی در کودک مشکل دارد.
- میزان تولید مایع مغزی نخاعی در کودک خیلی زیاد باشد، که این حالت در موارد نادری اتفاق می‌افتد.
هیدروسفالی ممکن است مادرزادی باشد یعنی کودک از بدو تولد به این بیماری مبتلا است و یا ممکن است بعدها در طول زندگی فرد رخ دهد. علل این بیماری عبارتند از:
- تنگی مادرزادی مجرای مغزی
- نقائص لوله عصبی مثل بیماری مهره شکاف ( اسپینا بیفیدا)
- تولد زودرس
- عفونت
- تومور
- خونریزی در مغز کودک
- جراحات و آسیب‌های هنگام تولد
- وجود رگ‌های خونی در سر کودک که به درست شکل نگرفته‌اند
- صدمات
علائم هیدروسفالی چیست؟
علائم ممکن است در کودکان مختلف، کمی متفاوت بروز کنند. علائم هیدروسفالی ممکن است شبیه علائم برخی بیماری‌های دیگر به نظر برسند. به همین دلیل برای تشخیص دقیق حتما باید کودک را نزد پزشک ببرید. علائم نسبت به این که بیماری در چه سنی شروع شده باشد متفاوت هستند.
نوزادان
علائم هیدروسفالی در نوزادان شامل موارد زیر است:
- ملاج برجسته (ملاج یا فونتانل به نقاط نرم روی جمجمه نوزادان گفته می‌شود)
- افزایش سریع محیط سر
- خواب آلودگی بیش از حد
- تغذیه نامناسب
- تشنج
- بی‌قراری شدید
- استفراغ
- ثابت ماندن چشم‌ها به طرف پایین
- ضعف تونوس ( قوام) عضلات و قدرت عضلانی
کودکان نو پا
علائم هیدروسفالی در کودکان نوپا و کودکان بزرگتر شامل موارد زیر است:
- گریه‌هایی با صدای بلند ولی کوتاه مدت
- بروز تغییراتی در شخصیت و ساختار صورت کودک
- مشکل در غذا خوردن
- خواب آلودگی شدید
- تحریک پذیری
- از دست دادن هماهنگی بدن و کنترل مثانه
- سر بزرگتر از حد طبیعی است
- کودک برای بیدار ماندن یا بیدار شدن از خواب مشکل دارد
- استفراغ یا حالت تهوع
- تشنج
- لوچی چشم‌ها
- سردرد
- اسپاسم عضلانی
- تاخیر در رشد
- مشکل در تمرکز
جوانان و میانسالان
علائم هیدروسفالی در بزرگسالان جوان و افراد میانسال شامل موارد زیر است:
- سردردهای مزمن
- از دست دادن هماهنگی
- مشکلاتی در راه رفتن
- مشکلات مثانه
- مشکلات بینایی و حافظه
- مشکل در تمرکز
افراد بالای ۶۰ سال
هیدروسفالی با فشار طبیعی، بیماری است که در افراد بزرگسال بالای ۶۰ سال رخ می‌دهد. علائم هیدروسفالی با فشار طبیعی شامل موارد زیر است:
- بروز تغییراتی در نحوه راه رفتن
- بروز اختلال در عملکردهای ذهنی
- مشکلات کنترل ادرار و مدفوع
- سردرد
کاردرمانی برای بیماران هیدروسفالی
روش‌های درمانی مورد استفاده در کاردرمانی برای بیماران مبتلا به هیدروسفالی به علائم بیمار بستگی دارند. زیرا در بیماران مختلف، بسته به محل آسیب در مغز، علائمی متفاوت و با شدت‌هایی متفاوت بروز پیدا می‌کند. برخی از علائم شایع و راهکارهای درمانی متداول در کاردرمانی برای آن‌ها شامل موارد زیرند:
مشکلات تعادلی یا علائم وستیبیولار (دهلیزی)
- در چنین شرایطی متخصصین کاردرمانی بیمار را ارزیابی می‌کنند تا بفهمند خطر زمین خوردن برای بیمار وجود دارد یا خیر
- و در صورت وجود این مشکل، اصلاحات محیطی ایجاد کرده و با بیمار به آرامی و هماهنگ با روند بهبود سیستم دهلیزی از طریق تحریک سیستم حسی او کار می‌کنند.
- آموزش راهکارهای جبرانی برای کمک به بیماران در سازگاری با مشکلات تعادلی خود
- با استفاده از حس بینایی برای درک موقعیت بدن در فضا
- و احتمالاً توصیه به استفاده از یک عصا یا واکر برای آن که فرد نقاط تماس بیشتری با محیط اطراف داشته باشد
نوسانات خلقی یا مشکلات رفتاری
در چنین شرایطی متخصصین کاردرمانی باید:
- با بیماران همدردی کرده و حتما ارتباط دوستانه‌ای با آن‌ها برقرار کنند
- صریح باشند و مطمئن شوند که بیماران نسبت به رفتارهای خود آگاه هستند
- یک برنامه منظم تنظیم کنند و تمام تلاش خود را به کار ببرند که از این برنامه منظم عدول نکنند
- در بیماران اعتماد به نفس و اعتماد نسب به درمانی که درمانگر برایشان ارائه می‌کند ایجاد کنند.
- فعالیت‌های معنادار یا کارهایی که موردعلاقه بیمار هستند را در جلسات درمانی بگنجانند تا بیمار نسبت به درمان علاقمند باقی بماند.
مشکل در شروع به راه رفتن یا سایر حرکت‌های ارادی
در چنین شرایطی متخصصین کاردرمانی باید:
- بیماران را به مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی با کسانی که دوستشان دارند یا دیگر افرادی که بیماری یا علائمی مشابه دارند تشویق کنند
- برای شروع حرکت از یک حرکت گهواره‌ای استفاده کنند
- برای بازگرداندن ریتم و هماهنگی به بیماران آن‌ها را به رقصیدن با و گوش دادن به یک موسیقی با ضرب آهنگ ابتدایی پر شدت تشویق کنند.
- به مربیان و خانواده و دوستان بیمار در مورد فواید و اثربخشی نشانه‌های بصری و شنیداری آموزش بدهند. شفقت و صبر نسبت به این بیماران بسیار حیاتی است زیرا اضطراب ممکن است باعث بدتر شدن علائم آن‌ها شود.
بی اختیاری ادرار
اگر بیماری علاقمند باشد که در زمینه دفع ادرار در زندگی خود مستقلتر شود، متخصصان کاردرمانی برنامه‌ای برای کنترل مثانه با تمرینات کف لگن برای بیمار تنظیم خواهند کرد. بیماران مبتلا به هیدروسفالی باید از قرار گرفتن در وضعیت‌های بدنی معکوس ( حالاتی که سر پایینتر و پاها بالاتر باشند) خودداری کنند زیرا این وضعیت‌ها فشار داخل جمجمه را افزایش می‌دهند.
کنترل اندام‌های فوقانی ضعیف و عملکرد ضعیف دست
مشكلات مربوط به كنترل اندام فوقانی و مهارت‌های دست‌ها در افراد مبتلا به اسپینا بیفیدا و هیدروسفالی شايع است. در اکثر این افراد قدرت عضلانی در دست‌ها و اندام‌های فوقانی ضعیف است. تشویق این افراد به استفاده از هر دو دست بسیار مهم است، به خصوص اگر یک دست ضعیفتر از دست دیگر باشد. از دست دادن احساس در دست‌ها منجر به عدم توانایی در درک تمایز بین تفاوت دمای آب یا دمای اجسامی مانند رادیاتور ، کتری و غیره می‌شود. مشکلات مربوط به حرکات ظریف انگشتان خود را در ناتوانی یا مشکلاتی در انجام کارهای روزمره مانند بستن دکمه، یا سوزن نخ کردن ، گرفتن توپ، باز و بسته کردن و پیچاندن درب شیشه مربا، استفاده از قیچی و همچنین دست خط این افراد خود را نشان می‌دهد. این افراد برای انجام بسیاری از کارهای روزمره مثل نوشتن با دست، لازم است که تنه و شانه‌های خود را ثابت نگه داشته و در وضعیت مناسبی نشسته باشند. به عنوان مثال وقتی کودک با دست غالب خود چیزی می‌نویسد باید از دست غیر غالب خود برای نگه داشتن دفترچه مشق کمک بگیرد.
کمک به کودکان مبتلا به هیدروسفالی
- انجام منظم ورزشهایی مانند ژیمناستیک تطبیقی یا شنا می‌تواند به پیشرفت حرکات درشت و عملکرد دست کودک کمک کند.
- استفاده از میز و صندلی با ارتفاع صحیح، طوری که کودک بتواند از هر دو دست خود استفاده کند از اهمیت زیادی برخوردار است. (در مورد میز و صندلی مناسب با متخصصین کاردرمانی مشاوره کنید).
- انجام تمرینات ساده قدرت انگشتان ، به خصوص انگشت شست و انگشت اشاره و همچنین توانایی استفاده همزمان از همه انگشتان را بهبود می‌بخشد.
- مقدار زیادی مداد رنگی ، مداد شمعی کاغذ و غیره برای نقاشی کردن در اختیار کودک قرار دادن
- تشویق کودکان به کاردستی درست کردن برای بهبود مهارت‌های دست
ادراک بصری
کودکان مبتلا به هیدروسفالی اغلب در ادراک بصری (حس بینایی) مشکل دارند. این کودکان اگرچه اشیاء را می‌شناسند، اما درک موقعیت و ارتباط اشیاء با هم برایشان دشوار است. لوچ بودن یا سایر مشکلات چشم ممکن است این مشکل را تشدید کند. برخی از این کودکان درک عمق را از دست می‌دهند یا در تشخیص فاصله یا سرعت اشیائی که می‌بینند مشکل دارند. همچنین ممکن است در اسکن کردن (دید کلی) تصاویر مشکل داشته باشند که این باعث مشکلاتی در خواندن، نوشتن و نقاشی برای آن‌ها می‌شود. مشکل در تمیز بین اشکال مختلف پیامدهایی منفی در توانایی یادگیری خواندن و نوشتن دارد. همچنین مشکل در تشخیص شکل، اندازه، جهت، حجم و موقعیت اشیاء می‌تواند باعث ایجاد مشکلاتی در ریاضیات و کارهای عملی شود. مشکل در تشخیص شکل از پس زمینه: یعنی تمیز دادن یک شی از زمینه‌ای که در آن قرار دارد، ممکن است خود را در مشکلاتی در رد شدن از خیابان، خواندن نقشه‌ها، نمودارها و فعالیت‌های هنری در مدرسه نشان دهد. اختلالات بینائی همچنین ممکن است به این معنا باشد که فرد در درک مقدار شیب، ارتفاع جدول‌های کنار خیابان، عرض درها یا اندازه فضای یک اتاق مشکل داشته باشد. این مساله همچنین برای فرد در درست قرار دادن اشیاء در یک جا، مثلا یک لیوان را در نزدیکی لبه میز قرار دادن، مشکل ایجاد کرده و حتی در غذا خوردن فرد هم تأثیر دارد – یعنی بیمار در این که قاشق یا فنجان را درست به دهان خود ببرد مشکل دارد. لباس پوشیدن و لباس درآوردن نیزممکن است برای فرد دشوار باشد مثلا ممکن است فرد لباس‌هایش را وارونه یا سر و ته بپوشد. بعضی اوقات افراد مبتلا به هیدروسفالی متوجه پیام‌ها وعلائمی که دیگران با حرکات صورت خود انتقال نمی‌شوند. اختلالات ادراکی تنها مشکلات مرتبط با هیدروسفالی نیستند. برخی از مبتلایان به هیدروسفالی ممکن است در تصمیم‌گیری، تفکر منطقی و سازماندهی نیز مشکل داشته باشند و یا نتوانند دستورالعمل‌های کلامی را دنبال کنند، همچنین ممکن است حافظه کوتاه مدتشان مشکل داشته و رفتارهای منفعلانه از خود بروز دهند. همه این‌ها پیامدهای منفی زیاد و سنگینی در زندگی یک فرد بزرگسال ایجاد خواهد کرد.
آگاهی فضایی
آگاهی فضایی ( یا مکانی) به ادراک فرد از فضای اطراف و تشخیص فاصله، ارتفاع، عرض ، اندازه و حجم گفته می‌شود. مشكلات مربوط به آگاهی فضایی و ادراک بصری با هم مرتبط هستند. این مشکل ممکن است در نحوه حرکت افراد اختلال ایجاد کند، به عنوان مثال کسی که این مشکل را دارد و از صندلی چرخدار استفاده می‌کند ممکن است به میزهای اطراف برخورد کند، در ورود به ورودی‌ها اشتباه کند و به در و ویوار بخورد یا با صندلی چرخدار به پای مردم برخورد کند. این افراد ممکن است ازاین که هنگام بالا رفتن از لبه پیاده‌رو صندلی چرخدار کج شود و از عقب برگردد، یا از این که بیافتند نیز ترس داشته باشند. مبتلایان به هیدروسفالی ممکن است از اینکه در یک اتاق تنها بمانند، از بیرون رفتن یا راهروهای طولانی ترس داشته باشند. ممکن است در انجام کارهایی که با دست انجام می‌شود ضعیف باشند، به عنوان مثال در درست بستن دکمه‌های لباس و تطابق یک دکمه با جادکمه مربوط به آن، وارد کردن دست در آستین لباس، چیدن میز یا مرتب کردن تختخواب. دست خط این افراد هم ممکن است بسیار بد و حتی ناخوانا باشد و به دلیل اختلال در ادراک بصری مثلا ممکن است حروف را پایین و بالا یا بزرگ و کوچک بنویسند یا فاصله مناسب بین حروف را رعایت نکنند.
چطور باید به چنین کودکانی کمک کرد
- از آنجا که ادراک بصری و آگاهی فضایی ارتباط نزدیکی با هم دارند ، راهکارهایی که برای بهبود این دو به کار می‌روند همپوشانی دارند. توانایی‌های ادراکی با تجربه کردن و آموزش‌های خاص بهبود می‌یابند. اما کودکان مبتلا به هیدروسفالی نیاز به کمک بیشتری دارند. کودک برای کشف و جستجوگری در محیط و توانایی مدیریت روابط خود با اشیاء نیاز به فرصت دارد.
- یک برنامه و روال کار منظم برای کودک تهیه کرده و آن را مرحله به مرحله برای او توضیح دهید.
- به کودک خود برای انجام کارها و وظایفش به هر اندازه که نیاز دارد زمان بدهید به عنوان مثال برای شستشو کردن ، لباس پوشیدن ، یاد گرفتن این که طور میز را بچنید…
- انواع مختلفی از اسباب بازی‌هایی که نیاز به بکارگیری دست‌ها دارند را برای کودک تهیه کنید به عنوان مثال لگو
- با کودک بازی کنید و برای این کار از توپ یا توپ‌ها توپر و نرم و غیره استفاده کنید.
- برای تمرین و آموزش نوشتن با دست، کودک را تشویق کنید که نسبت به فضای لازم بین حروف، موقعیت، طول، اندازه و جهت حروف دقت کند.
- نمایش و نقش بازی کردن ابزار مهمی برای آموزش ارتباطات غیر کلامی مانند حالات چهره و بیان احساسات توسط صورت، ژست (اشارات و حرکات در موقع سخن گفتن)، ظاهر، حالت بدنی و لمس و همچنین رفتار مناسب در موقعیت‌های مختلف به کودکان هستند.
- از همه چیز مهمتر- تحسین و تشویق کردن کودک است.
- یک متخصص کاردرمانی می‌تواند کودک را ارزیابی کرده و برنامه‌ای به طور خاص برای او تنظیم کرده و در مورد اسباب بازی‌ها و بازی‌های مناسب و دیگر مسائل مورد نیاز توصیه‌هایی به والدین ارائه کند.
- کودک خود را از سنین پایین ترغیب کنید که بعضی انتخاب‌های ساده را انجام دهد.
- به کودکان پیامدهای منطقی کارهایشان را از طریق موقعیت‌های عادی زندگی و مهارت‌های زندگی روزمره می‌توان آموزش داد.
- استفاده از یک برنامه روشنمند آموزشی می‌تواند مهارت‌های سازمانی و حافظه کوتاه مدت کودک را بهبود ببخشد.
- انجام دادن کارها در مراحل پشت سر هم به تقویت حافظه و توانایی دنبال کردن دقیق دستورالعمل‌های کلامی کمک می‌کند.
لازم به ذکر است که تأثیر و علائم هیدروسفالی در افراد مختلف متفاوت است و برخی از مبتلایان ممکن است مشکلات بسیار کمی داشته و یا اصلا مشکلی نداشته باشند.
