درمان عدم تمرکز و نقص توجه در کودکان و بزرگسالان با دارو و تراپی

اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) که اختلال عدم تمرکز (ADD) نیز گفته می‌شود با علائم بی‌توجهی، بیش‌فعالی و تکانشگری همراه است. هرچند تمام انسان‌ها این علائم را گاهی در زندگی تجربه می‌کنند، اما این علائم در افرادی که مبتلا به اختلال عدم تمرکز تشخیص داده می‌شوند، بسیار شدید است. بیش‌فعالی، بی‌توجهی و یا تکانشگری در بیماران شدید و مداوم است و معمولاً به بروز مشکلات عملکردی در موقعیت‌های اجتماعی، آموزشی یا شغلی منجر می‌شود. چنانچه عدم تمرکز کودک به سرعت تشخیص داده شود، می‌توان از بروز مشکلات بیشتر در آینده جلوگیری کرد

علل اختلال عدم تمرکز

از رایج ترین علل عدم تمرکز ، اختلال نقص توجه و یا بیش فعالی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• علل بیولوژیک، دلایل اصلی اختلال عدم تمرکز: متخصصین معتقدند که علل بیولوژیک، به ویژه عدم تعادل‌های عصبی در مغز عامل بروز علائم در بیماران مبتلا به اختلال عدم تمرکز است.
• انتقال دهنده‌های عصبی موادی شیمیایی در مغز هستند که به ارسال پیام‌ به سراسر بدن کمک می‌کنند. پژوهش‌های علمی نشان می‌دهد که میزان بعضی انتقال دهنده‌های عصبی در بیماران مبتلا به اختلال نقص توجه کمتر است یا اصلاً وجود ندارد.
• هرچند عدم تعادل‌های عصبی در بیماران مبتلا به عدم تمرکز وجود دارد، علت دقیق بروز این علائم مشخص نیست: به نظر می‌رسد که علت بسیاری از موارد اختلال عدم تمرکز ژنتیکی باشد، چرا که اگر یکی از اعضای درجه یک خانواده مبتلا به عدم تمرکز باشد، احتمال مبتلا شدن کودکان آن خانواده به این اختلال چهار برابر افزایش می‌یابد. به علاوه اختلال عدم تمرکز در میان دوقلوهای همسان بسیار شایع‌تر از دوقلوهای ناهمسان یا خواهر و برادرها است و تاکنون چند ژن مرتبط با اختلال عدم تمرکز شناسایی شده است.
• در طول بارداری یا پس از تولد: عامل‌های معینی به مغز آسیب می‌زند و عملکرد آن را تغییر می‌دهد. عامل‌هایی مانند تحت اشعه قرار گرفتن مغز در حال رشد جنین در دوران بارداری می‌تواند منجر به عدم تمرکز شود.
• پایین بودن وزن در زمان تولد: کم بودن وزن نوزاد در زمان تولد احتمال ابتلا به اختلال عدم تمرکز را افزایش می‌دهد. ابتلا به بعضی بیماری‌های عفونی مانند مننژیت یا انسفالیت که به بافت مغز آسیب می‌زند، بر روش ارسال سیگنال‌ها از مغز اثر می‌گذارد و منجر به بروز علائم اختلال عدم تمرکز می‌شود.
• افزودنی‌های خوراکی و مواد قندی گاهی اوقات عامل عدم تمرکز شناخته می‌شوند. هرچند اکثر متخصصین فکر نمی‌کنند که عامل‌های غذایی نقشی در بروز اختلال عدم تمرکز داشته باشند.

علائم عدم تمرکز

علائم اختلال نقص توجه که در این بخش توضیح داده می‌شود، باید تا 12 سالگی شروع شود، اما ممکن است تا بزرگسالی ادامه داشته باشد. برای آن که بیمار مبتلا به اختلال عدم تمرکز تشخیص داده شود، باید حداقل شش علامت از علائم زیر را به مدت شش ماه یا بیشتر در حداقل دو موقعیت مختلف ـ مثلاً خانه و محل کار ـ از خود نشان دهد.

علائم بی‌توجهی  

• بیمار نمی‌تواند توجه کافی به جزئیات داشته باشد یا از روی بی‌دقتی مرتکب اشتباهاتی در مدرسه، محل کار یا موقعیت‌های دیگر می‌شود.
• بیمار به سختی می‌تواند بر روی تکالیف یا بازی‌های در حال انجام تمرکز کند.
• غالباً به نظر می‌رسد که وقتی مستقیم مورد خطاب قرار می‌گیرد، به حرف‌های طرف مقابلش گوش نمی‌دهد.
• غالباً دستورات را دنبال نمی‌کند و نمی‌تواند تکالیف مدرسه، کارهای خانه یا وظایف شغلیش را به پایان برساند ـ این عدم موفقیت به علت رفتار مقابله‌ای یا درک نکردن دستورات نیست.
• غالباً در نظم دادن به تکالیف یا فعالیت‌هایش با مشکل مواجه می‌شود.
• از انجام دادن وظایفی مانند تکالیف مدرسه یا کارهای خانه که به تلاش‌های ذهنی مستمر نیاز دارد، اجتناب می‌کند، رغبتی به انجام دادن این کارها ندارد و این کارها را دوست ندارد.
• اغلب وسایلی مانند اسباب بازی، وسایل مدرسه، مداد، کتاب یا ابزار را که برای انجام دادن تکالیف یا فعالیت‌هایش به آنها نیاز دارد، گم می‌کند.
• محرک‌های خارجی غالباً حواسش را به راحتی پرت می‌کند.
• دربارۀ کارهای روزمره، حتی فعالیت‌هایی که به طور منظم انجام می‌دهد، اغلب فراموشکار است ـ مثلاً قرار ملاقات‌های معمول را فراموش می‌کند.

علائم بیش‌فعالی و تکانشگری

• دست‌ها یا پاهایش را مدام تکان می‌دهد یا روی صندلی وول می‌خورد.
• غالباً از روی نیمکت مدرسه بلند می‌شود یا موقعیت‌های دیگری را که از او انتظار می‌رود، برای مدت طولانی آرام بنشیند، ترک می‌کند.
• در موقعیت‌هایی که شایسته نیست، می‌دود یا با سرو صدا از پله‌ها بالا و پایین می‌رود. این علامت در نوجوانان و بزرگسالان به احساس بی‌قراری ذهنی محدود می‌شود.
• انجام دادن تفریحاتی که مستلزم سکوت و آرام ماندن است، برایش دشوار است.
• نمی‌تواند آرام و بی‌حرکت بماند.
• غالباً بیش از حد حرف می‌زند.
• غالباً قبل از آن که سوال تمام شود، با عجله جواب می‌دهد.
• به سختی می‌تواند صبر کند تا نوبتش بشود.
• غالباً حرف دیگران را قطع می‌کند و در کارشان دخالت می‌کند .برای مثال ناخوانده و سرزده وارد گفتگو یا بازی دیگران می‌شود.

تشخیص اختلال عدم تمرکز

هرچند آزمایش معینی برای تشخیص اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی وجود ندارد، اما یک پزشک ماهر معاینه کاملی را با استفاده از ارزیابی‌ها، ارزشیابی‌ها و مصاحبه‌ها انجام می‌دهد تا به تشخیص دقیقی برسد.

متخصص برای این که تشخیص بدهد که آیا شما یا فرزندتان علائم اختلال عدم تمرکز را دارید یا خیر، معیارهای فوق را مرور می‌کند و مصاحبه بالینی کاملی را براساس یک یا چند مورد از مقیاس‌های استندارد درجه‌بندی ADD انجام می‌دهد.

اکثر مصاحبه‌های بالینی شامل یک یا چند مورد از مقیاس‌های درجه‌بندی اختلال نقص توجه و تست‌های دیگر می‌شود. یک تست تشخیصی مناسب اختلال نقص توجه شامل دو مورد است: تعیین مبتلا بودن یا نبودن به اختلال عدم تمرکز و رد احتمال ابتلا به مشکلات دیگری مانند ناتوانایی‌های یادگیری، اختلال‌ پردازش شنیداری، اوتیسم، اضطراب یا نوسانات خلقی. تست بسته به نگرانی‌های پزشک ممکن است از یک ساعت تا بیشتر از هشت ساعت طول بکشد و در چند جلسه انجام شود. در ادامه با تست‌هایی آشنا می‌شوید که برای تشخیص اختلال عدم تمرکز انجام می‌شوند:

مقیاس‌های درجه‌بندی اختلال عدم تمرکز: پزشکان برای شناسایی علائم خاص عدم تمرکز که ممکن است در مصاحبه بالینی بروز نیابد، از این پرسشنامه‌ها استفاده می‌کنند. پاسخ این پرسش‌ها نشان می‌دهد که عملکرد فرد در مدرسه، خانه یا محل کار چگونه است. این مقیاس‌ها متناسب با گروه سنی کودک، نوجوان و بزرگسال تهیه می‌شود. مقیاس‌های درجه‌بندی مختلف برای تشخیص علائم اختلال عدم تمرکز در موقعیت‌های گوناگون طراحی می‌شود.

تست‌های هوش: از آنجایی که تست هوش علاوه بر اندازه‌گیری IQ، ناتوانایی‌های یادگیری شایع در بیماران مبتلا به اختلال عدم تمرکز را نیز نشان می‌دهد، تست هوش بخش استانداردی از اکثر ارزیابی‌های جامع عصبی ـ روانی ـ آموزشی به شمار می‌آید.

مقیاس‌های طیف وسیع: این مقیاس‌ها برای غربالگری مشکلات اجتماعی، هیجانی و روانی به کار برده می‌شود و اگر پزشک احتمال بدهد که بیمار علاوه بر اختلال عدم تمرکز به اختلال‌های وسواسی ـ جبری، اضطراب یا عارضه دیگری مبتلا است، دستور استفاده از این مقیاس‌ها را می‌دهد.

تست‌های توانایی‌های خاص

توانایی‌هایی مانند رشد زبان، دایره واژگان، یادآوری خاطرات و مهارت‌های حرکتی از جمله توانایی‌های مورد نظر هستند ـ این تست‌ها برای غربالگری ناتوانایی‌های یادگیری یا دیگر مشکلات پردازشی انجام می‌شوند. با توجه به این که انجام دادن چه تکالیفی برای بیمار دشوار یا آسان است، پزشک انجام تست‌های خاصی را توصیه می‌کند.

تست‌های کامپیوتری

محبوبیت تست‌های کامپیوتری رو به افزایش است، چرا که بیماران از انجام دادن این تست‌ها لذت می‌برند و این تست‌ها برای تشخیص مشکلات تکانشگری و بی‌توجهی شایع در بیماران مبتلا به اختلال عدم تمرکز مفید است. آزمون‌های عملکردی مستمر (CPT) بیمار را برای حفظ تمرکز و توجه به چالش می‌کشند. مجموعه‌ای از هدف‌های شنیداری روی صفحه نمایشگر ظاهر می‌شود و همان‌طور که کاربر به آنها واکنش نشان می‌دهد، کامپیوتر توانایی بیمار را برای متمرکز ماندن بر روی تکلیف می‌سنجد. برخی کارشناسان به تجربه متوجه شده‌اند که این تست‌ها برای تعیین علائم تکانشگری بهتر عمل می‌کنند و برای شناسایی علائم بی‌توجهی چندان موفقیت‌آمیز نیستند. تست‌های تووا (TOVA) و کانرز متداول‌ترین تست‌های کامپیوتری برای تشخیص اختلال عدم تمرکز هستند.

اسکن مغز

مدت‌ها است که از روش‌های تصویربرداری عصبی مانند اسکن توموگرافی گسیل پوزیترون (PET)، اسکن SPECT و MRI (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی) در مطالعات پژوهشی اختلال عدم تمرکز استفاده می‌شود. بااین حال به کار بردن این روش‌ها برای تشخیص اختلال عدم تمرکز هنوز به لحاظ علمی اثبات نشده است و این روش‌ها متداول نیستند.

آیا اختلال عدم تمرکز درمان دارد ؟

در حال حاضر هیچ روشی برای مداوای کامل اختلال نقص توجه وجود ندارد، البته روش‌هایی برای درمان علائم به کار برده می‌شود. بیماران در طول درمان همچنان به اختلال عدم تمرکز مبتلا هستند و اگر درمان متوقف یا مختل شود، احتمال عود علائم وجود دارد.تجویز داروهای محرک یا غیرمحرک، مشاوره و گونه‌ای از درمان تعدیل رفتاری روش‌هایی هستند که برای درمان اختلال عدم تمرکز توصیه می‌شوند.

درمان دارویی اختلال عدم تمرکز

داروهای محرک مانند دگزامفتامین و متیل فنیدات متداول‌ترین داروهایی هستند که برای درمان اختلال عدم تمرکز تجویز می‌شوند. این داروها بر آن دسته از انتقال دهنده‌های عصبی که ماده شیمیایی دوپامین آزاد می‌کنند، اثر می‌گذارند. هرچه میزان دوپامین بیشتر باشد، بهتر می‌توان رفتارهای تکانشی و بیش‌فعالی کودک مبتلا به عدم تمرکز را کنترل کرد.

دگزامفتامین و متیل فنیدات داروهای مشابهی هستند، اما ترکیب شیمیایی و اثر آنها متفاوت است، بنابراین ممکن است یک دارو برای کودک مفیدتر از داروی دیگر باشد.

داروهای زیر برای درمان اختلال عدم تمرکز تجویز می‌شوند:

• داروهای کوتاه اثر با رهش آنی (IR): اثر این دسته از داروهای محرک مانند ریتالین و دگزامفتامین تقریباً سه ساعت دوام دارد.
• داروهای طولانی اثر: ریتالین LA، کنسرتا و ویوانز متداول‌ترین داروهای طولانی اثر هستند که دوام اثر آنها به ترتیب شش تا هشت ساعت، ده تا دوازده ساعت و بیش از دوازده ساعت است.

این داروها تقریباً نیم ساعت بعد از مصرف اثر آرام‌بخشی به جا می‌گذارند. داروهای غیرمحرکی مانند استراترا و اینتونیو نیز برای درمان رفتارهای اختلال نقص توجه تجویز می‌شوند.

میزان مصرف داروهای اختلال عدم تمرکز

هر گونه تغییر در میزان یا روش مصرف داروها باید تحت نظر پزشک معالج انجام شود. پزشکان گاهی میزان و زمانبندی مصرف دارو را تغییر می‌دهند تا در عین حال که علائم اختلال عدم تمرکز به بهترین وجه کنترل می‌شود، عوارض جانبی مصرف دارو نیز به حداقل برسد. دوز مصرف دگزامفتامین و متیل فنیدات به تدریج ظرف سه تا چهار هفته افزایش داده می‌شود و در صورت لزوم نصف قرص مصرف می‌شود.

اگر بهبود محسوسی در پایان چهار هفته مشاهده نشود، پزشک مصرف دارو را قطع می‌کند. سپس داروی دیگر به همین روش آزمایش می‌شود. اگر داروی امتحان شده موثر باشد، پزشک دوز مصرف دارو را به موازات رشد کودک افزایش می‌دهد.

پیگیری درمان

کودکی که برای رفع علائم اختلال عدم تمرکز دارو مصرف می‌کند، باید به طور منظم، تقریباً هر سه ماه یک بار به پزشک مراجعه کند. اقدامات زیر در جلسات پیگیری درمان انجام می‌شود:

• معاینه بالینی کامل برای بررسی عوارض جانبی مانند فشار خون بالا انجام می‌شود.
• رفتارهای کودک بررسی می‌شود تا پزشک متوجه شود که آیا علائم عدم تمرکز باقی مانده یا بهبود یافته است.

داروهای دیگر درمان ADD

گاهی اوقات داروهای دیگری مانند داروهای خواب‌آور (ملاتونین و کلونیدین) یا داروهای ضداضطراب (SSRIs) برای مدیریت مشکلات هم‌زمان تجویز می‌شود.

تعدیل رفتار

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که چنانچه کودک نقش فعالی در تصمیم‌گیری درباره برنامه، اهداف و مشوق‌های درمان داشته باشد، درمان‌های تعدیل رفتار موفق‌تر خواهد بود. درمان‌هایی که فقط تنبیه را برای تغییر رفتار به کار می‌گیرند، معمولاً موثر نیستند. نکته کلیدی این است که به کودک برای رفتار خوب پاداش داده شود. مشارکت خانواده با هدف کاهش استرس و بیان هیجان و جلوگیری از خشونت یا پرخاشگری توصیه می‌شود.

درمان شناختی و اختلال عدم تمرکز

درمان شناختی به کودک کمک می‌کند تا “مهارت‌های فکری” مانند حل مسئله و خودکنترلی را بهتر مدیریت کند. فعالیت‌ها شامل نقش‌آفرینی و تمرین قبل از قرار گرفتن در موقعیت می‌شود.

کودک یاد می‌گیرد تا درباره پی‌آمدهای احتمالی یک عمل قبل از انجام دادن آن فکر کند. برای مثال نخستین دستور خودآموزی می‌تواند “ایست!”، سپس “مشکل کجاست؟” و “بهترین روش برای حل مشکل چیست؟” باشد. درمان شناختی می‌تواند برای کودکان دچار تکانشگری مفید باشد.

مدیریت خشم و اختلال عدم تمرکز

تحت نظر بودن و تنظیم نوسانات خلقی برای کودکان تکانشگری که به سرعت خشمگین می‌شوند، مفید است. کودک یاد می‌گیرد که چطور نشانه‌های شروع ناامیدی و کلافگی را شناسایی کند و مجموعه‌ای از مهارت‌های مقابله‌ای را برای خنثی کردن پرخاشگری می‌آموزد. همچنین تکنیک‌های آرام‌بخشی و مهارت‌های مدیریت استرس به کودک آموزش داده می‌شود.

آموزش اجتماعی

کودک مبتلا به اختلال عدم تمرکزی که پرخاشگر است یا از مهارت‌های اجتماعی برخوردار نیست، معمولاً در میان هم‌سن و سالانش محبوب نیست. زور شنیدن، نادیده گرفته شده یا مسخره شدن توسط هم‌سن و سالان باعث می‌شود که کودک عزت نفس و اعتماد به نفس پایینی داشته باشد. آموزش اجتماعی به کودک یاد می‌دهد که چگونه به روشی مناسب و رضایت‌بخش با دیگران تعامل داشته باشد. شرکت در بازی‌های نقش‌آفرینی می‌تواند راهبرد مناسبی برای آموزش اجتماعی باشد.

کودک مهارت‌های اجتماعی پایه‌ای مانند موارد زیر را یاد می‌گیرد:

• روش‌های مختلف شروع گفتگو
• اهمیت حفظ کردن تماس چشمی هنگام صحبت کردن
• مهارت گوش دادن
• روش بازی کردن گروهی و همکاری کردن با دیگران

مشاوره خانواده

مشاوره خانواده به اعضای دیگر خانواده کمک می‌کند تا رفتار کودک را درک کنند و بهتر آن را مدیریت کنند. شرط موفقیت مشاوره خانواده این است که تمام اعضای خانواده متوجه شوند که خودشان عامل بروز اختلال عدم تمرکز نیستند، اما کنش‌های آنها می‌تواند اثر این اختلال را تعدیل کند.

مطالعه کتاب‌هایی درباره اختلال عدم تمرکز و شرکت در گروه‌های حمایتی می‌تواند مفید باشد. برای مثال والدین می‌توانند تکنیک‌های مدیریتی مختلف، مانند “وقفه کوتاه” و روش برقراری تعادل بین تنبیه و پاداش را یاد بگیرند. تکنیک‌های مدیریت خشم و مهارت‌های ارتباطی نیز توصیه می‌شود.

تغذیه و درمان اختلال عدم تمرکز

شواهد اندکی در دست است که نشان بدهد مصرف بعضی مواد غذایی مانند افزودنی‌های خوراکی باعث ابتلا به اختلال عدم تمرکز یا تشدید آن می‌شود. پژوهشگران دریافته‌اند که تغییر دادن رژیم غذایی کمی برای درصد اندکی از کودکان مبتلا به اختلال عدم تمرکز مفید بوده است، اما متخصصین تغییر رژیم غذایی را به عنوان بخش متداولی از درمان توصیه نمی‌کنند.

قبل از تغییر دادن برنامه غذایی فرزندتان با پزشک یا متخصص تغذیه مشورت کنید.

درمان‌های جایگزین

درمان‌های جایگزین مختلفی وجود دارد که همگی ادعای درمان اختلال نقص توجه را دارند. اکثر این ادعاها اثبات نشده است. بعضی از درمان‌های جایگزین بحث‌برانگیزی که مفید بودن آنها برای درمان اختلال عدم تمرکز هنوز اثبات نشده است، عبارت‌اند از:

• درمان آلرژی‌ها: برخی معتقدند که آلرژی علت بروز اختلال عدم تمرکز است و روش‌هایی مانند درمان‌های هومئوپاتی و رژیم‌های غذایی خاص را برای درمان‌ عدم تمرکز پیشنهاد می‌دهند.
• بینایی درمانی: این روش با استفاده از عینک‌های رنگی انجام می‌شود.
• مکمل‌های ویتامین: مصرف دوز بالایی از ویتامین‌ها توصیه می‌شود. از آنجایی که شواهدی مبنی بر پایین بودن میزان امگا ـ 3 در کودکان مبتلا به اختلال عدم تمرکز وجود دارد، روغن‌های ماهی حاوی اسیدهای چرب امگا ـ 3 به تازگی مورد توجه قرار گرفته‌ است. افزایش میزان امگا ـ 3 می‌تواند موجب بهبود رفتار برخی کودکان شود، هرچند چنین بهبودی در تمام مطالعات مشاهده نشده است.

ورزش منظم درمانی قدرتمند برای اختلال عدم تمرکز

ورزش منظم یکی از ساده‌ترین و موثرترین روش‌ها برای کاهش علائم اختلال عدم تمرکز در بزرگسالان است و تمرکز، انگیزه، حافظه و خلق و خو را بهبود می‌دهد. ورزش کردن باعث سوزاندن انرژی اضافی‌ای می‌شود که می‌تواند منجر به تکانشگری شود. به علاوه ورزش به سرعت موجب بالا رفتن میزان دوپامین، نوراپی‌نفرین و سروتونین مغز می‌شود ـ تمام این مواد بر تمرکز و توجه اثر می‌گذارند. بنابراین اثرگذاری ورزش و داروهایی مانند ریتالین و آدرال مشابه است. البته ورزش برخلاف داروها نیازی به تجویز پزشک ندارد و هیچ گونه عوارض جانبی نامطلوب را نیز به بیمار تحمیل نمی‌کند.

تفاوت جنسیتی در ابتلا به اختلال نقص توجه 

خانم‌ها نیز مانند آقایان ممکن است به اختلال عدم تمرکز مبتلا شوند، البته نتایج یک پژوهش جدید نشان می‌دهد که این اختلال آشفتگی هیجانی شدیدتری را در خانم‌ها به وجود می‌آورد، آشفتگی بیشتر تاحدی از این موضوع نشأت می‌گیرد که باورهای کلیشه‌ای موجود القاء می‌کند که اختلال عدم تمرکز مختص پسران است. در نتیجه احتمال این که اختلال عدم تمرکز در خانم‌ها تشخیص داده نشود یا اشتباه تشخیص داده شود، بیشتر است و احتمال این که خانم‌ها درمان مناسب را دریافت کنند، کمتر است. بسیاری از خانم‌های مبتلا به اختلال عدم تمرکز ده‌ها سال با فکر این که افسرده، کودن یا عجیب و غریب هستند، زندگی می‌کنند و سال‌ها از این برچسب‌های آزاردهنده‌ای که به ناحق به آنها زده شده است، رنج می‌برند.اختلال نقص توجه همراه با بیش‌فعالی در مردان شایع‌تر است. خانم‌ها بیشتر علائم بی‌توجهی را نشان می‌دهند، هرچند لازم به ذکر است که هر سه نوع فرعی این اختلال هم در خانم‌ها و هم در آقایان وجود دارد.