رفلکس‌های دوران کودکی: انواع واکنش‌های حسی و حرکتی نوزاد

رفلکس‌های نوزادی یا رفلکس‌های اولیه الگوهای رفتاری ذاتی هستند که در طول زندگی در رحم ایجاد می‌شوند. این الگوهای رفتاری باید در هنگام تولد به طور کامل وجود داشته باشند و به تدریج توسط مراکز بالاتر مغز در طی سه تا 12 ماه اول زندگی پس از زایمان مهار شوند. این رفلکس‌هایی که برای زنده ماندن یک نوزاد بلافاصله پس از تولد ضروری است شامل مکیدن، بلع، پلک زدن، ادرار کردن، سکسکه کردن و دفع مدفوع است. این رفلکس‌های معمولی به کودک آموزش داده نمی‌شوند. آن‌ها ناخودآگاه انجام می‌شوند و برای بقای کودک ضروری هستند.

رفلکس کودک به چه معناست؟

رفلکس‌های نوزادی در رحم آغاز می‌شوند. آن‌ها حرکات تکراری، غیرارادی یا خودکار برای پاسخ به محرک‌هایی هستند که برای تکامل کنترل سر، تن عضلات، تکامل حسی و رشد کلی کودک ضروری می‌باشند.

این رفلکس‌ها از جنین در حال رشد محافظت می‌كنند، به پروسه زایمان كمك می‌كنند و در واکنش‌های حسی بعدی در دوران بلوغ نقش دارند. در حالت ایده‌آل، این رفلکس‌های اولیه با رشد کودک در مغز در حال رشد” کامل” شده و دیگر فعال نخواهند شد زیرا تمرین این حرکات کار مورد نظر آن‌ها را انجام می‌دهد و حرکات کنترل شده و داوطلبانه‌تر می‌شوند.

حرکت برای تکامل رفلکس‌های اولیه بسیار مهم است. بینایی و حرکت دست به دست هم می‌دهند. تکامل رفلکس‌های اولیه به ما امکان می‌دهد تا در مراحل اولیه زندگی کودکی در دنیای مکانی خود حرکت کنیم. برای اولین بار سر خود را بالا نگه داریم، بچرخیم ، سینه‌خیز و چهار دست و پا حرکت کنیم، راه برویم، و جست و خیز کنیم. همه این‌ها به بلوک‌های ساختمانی پایه‌ای احتیاج دارند که با رفلکس‌های اولیه آغاز می‌شوند. از حرکات درشت گرفته تا حرکات ظریف (دست خط، بستن بند کفش) و حتی حرکات بصری (حرکات چشم)، هر مرحله از رشد تحت تاثیر تکامل به موقع رفلکس‌های اولیه قرار می گیرد.

انواع رفلکس کودک

اگر زایمان در هفته سی و هفتم تا چهلم بارداری اتفاق بیفتد، زایمان طبیعی در نظر گرفته می‌شود. از نظر رشدی، کودک در 28 روز اول زندگی خود یک نوزاد در نظر گرفته می‌شود. در بدو تولد، نوزاد باید فوراً پنج کار اصلی را انجام دهد:

• انتقال از محیط آبی به دنیای هوا. نفس اول حتی قبل از قطع بند ناف شروع می‌شود.
• غذای خود را می‌خورد و هضم می‌کند زیرا رابطه گردش خون بین مادر و نوزاد با قطع بند ناف متوقف می‌شود.
• ضایعات خود را دفع می‌کند.
• دمای بدن خود را حفظ می‌کند.
• خود را با تغذیه متناوب تنظیم می‌کند زیرا اکنون غذا فقط در فواصل معین موجود است.

در شرایط رشدی عادی، این رفلکس‌های دوران کودکی نمایانگر واکنش‌های مهم سیستم عصبی هستند و تنها در طی یک دوره زمانی خاص در طی چند ماه اول زندگی قابل مشاهده هستند. رفلکس‌های زیر معمولاً از بدو تولد وجود دارند و بخشی از ارزیابی طبیعی نوزادان به شمار می‌روند:

رفلکس مورو 

رفلکس مورو (یا رفلکس استارتل) زمانی اتفاق می‌افتد که یک نوزاد به پشت خوابیده باشد و با یک صدای بلند ناگهانی تحریک شود که باعث حرکت سریع یا ناگهانی سر نوزاد می‌شود. این محرک باعث ایجاد یک کشش متقارن در سر و پاهای نوزاد شده و یک حالت C شکل را با انگشت شست و سبابه ایجاد می‌کند. پس از این اتفاق، نوزاد حالت خمیده به خود می‌گیرد، به گونه‌ای که سر و پاهای او به سمت تنه جمع می‌شوند. مهار این رفلکس از ماه سوم تا ششم رخ می‌دهد. پاسخ نامتقارن به این رفلكس ممكن است نشان دهنده شکستگی ترقوه یا آسیب دیدگی عصبی دست باشد. عدم وجود این رفلکس در نوزادان یک پیامد ناگوار از آسیب‌های عصبی اساسی است.

رفلکس تونیک نامتقارن گردن 

رفلکس تونیک نامتقارن گردن (که گاهی به آن رفلکس لابیرنتین تونیک نیز گفته می‌شود) در نتیجه چرخش سر به یک طرف فعال می‌شود. با چرخاندن سر به یک طرف، دست و پای موافق کشیده می‌شوند در حالی که اندام‌های مخالف خم می‌شوند و بدن پوزیشن یک شمشیرباز را به خود می‌گیرد. این رفلکس باید تا شش ماهگی در حالت بیداری مهار شود. اگر این رفلکس هنوز در سن هشت تا نه ماهگی وجود داشته باشد، کودک با صاف کردن دست‌ها و آوردن زانوها در زیر بدن، قادر به پشتیبانی از وزن خود نخواهد بود.

رفلکس تونیک متقارن گردن

رفلکس تونیک گردن متقارن با کشیده شدن یا خم شدن سر نوزاد رخ می‌دهد. کشیدگی سر باعث کشیدگی دست‌ها و خم شدن پاها می‌شود و خم شدن سر باعث خم شدن دست‌ها و کشیدگی پاها می‌شود. این رفلکس تا ششمین ماه مهار می‌شود تا چهار دست و پا رفتن کودک را فعال کند.

رفلکس گراسپینگ

رفلکس گراسپینگ یا چنگ زدن به عنوان رفلکس کف دست شناخته می‌شود و هنگامی اتفاق می‌افتد که وقتی انگشت خود را در کف دست نوزاد قرار بدهید، نوزاد انگشت شما را می‌گیرد. رفلکس کف دست در حدود ماه ششم از بین می‌رود. به طور مشابه، رفلکس پلانتار وقتی اتفاق می‌افتد که یک انگشت را در برابر پایه انگشتان پای نوزاد قرار می‌دهید و نوزاد انگشتان خود را به سمت پایین خم می‌کند تا انگشت شما را بگیرد. این رفلکس در حدود ماه نهم تا دهم مهار می‌شود.

رفلکس جستجو

رفلکس جیتجو با لمس انگشت به گونه نوزاد یا گوشه دهان او تحریک می‌شود. نوزاد با چرخاندن سر به سمت محرک، باز کردن دهان و جستجوی محرک به آن پاسخ می‌دهد. این یک رفلکس ضروری است که توسط نوک سینه مادر در هنگام شیردهی ایجاد می‌شود. رفلکس جستجو معمولاً تا ماه سوم تا چهارم مهار می‌شود.

رفلکس مکیدن 

رفلکس مکیدن با قرار دادن یک انگشت یا نوک سینه مادر در دهان نوزاد ایجاد می‌شود. نوزاد انگشت یا نوک پستان را به شدت و به طور ریتمیک مکیده و مکیدن با بلع به صورت هماهنگ انجام می‌شود. رفلکس مکیدن نیز مانند رفلکس جستجو، در ماه سوم تا چهارم مهار می‌شود.

رفلکس پلانتار یا بابینسکی

رفلکس پلانتار یا بابینسکی با نوازش یک طرف پای نوزاد از پاشنه پا به سمت بالا و در سراسر قسمت جلویی کف پا شروع می‌شود. نوزاد با کشیدن انگشتان پای خود به این محرک پاسخ می‌دهد. در این رفلکس، انگشتان بزرگ پا به سمت بالای پا و دیگر انگشتان پا به سمت بیرون پا خم می‌شود. به طور کلی این رفلکس 6 تا 9 ماه پس از به دنیا آمدن نوزاد مهار می‌شود.

رفلکس چشمک 

رفلکس چشمک با تابش لحظه‌ای نور مستقیم به چشم نوزاد تحریک می‌شود و باعث چشمک زدن او می‌شود. این رفلکس نباید مهار شود.

رفلکس مردمک چشم

رفلکس مردمک چشم با تاریک کردن اتاق و درخشش یک چراغ قوه مستقیم به چشم نوزاد برای چند ثانیه رخ می‌دهد. در این شرایط مردمک هر دو چشم باید به یک اندازه کوچک شود. این رفلکس نباید از بین برود.

رفلکس گالانت 

رفلکس گالانت با قرار دادن نوزاد شیرخوار بر روی شکم یا قرار دادن دست بر زیر شکم او و لمس آرام یک طرف ستون فقرات او با ناخن انگشت از سمت سر به طرف باسن تحریک می‌شود. پاسخ کودک با خم شدن تنه نوزاد به سمت ناحیه تحریک شده اتفاق می‌افتد. این رفلکس می‌تواند بین ماه اول و سوم مهار شود.

رفلکس گام برداشتن

رفلکس گام برداشتن زمانی تحریک می‌شود که کودک را ایستاده نگه داریم و یک پای او به آرامی به یک سطح صاف، مانند تخت خواب، برخورد کند. نوزاد با انجام حرکات گام برداشتن با هر دو پا به این محرک پاسخ می‌دهد. این رفلکس در سن تقریباً دو ماهگی از بین می‌رود.

رفلکس خزیدن

رفلکس خزیدن با قرار دادن کودک به صورت دمر (رو به پایین) بر روی سطح صاف تحریک می‌شود. نوزاد سعی خواهد کرد با استفاده از دست‌ها و پاهای خود خزیده و به سمت جلو برود. این رفلکس در سن سه تا چهار ماهگی مهار می‌شود.

رفلکس چشم عروسکی 

رفلکس چشم عروسکی را می‌توان در حالت تاق باز نوزاد (که به پشت دراز کشیده است) مشاهده کرد و به آرامی سر را به هر طرف چرخاند. در این حالت چشمان نوزاد ثابت خواهد ماند. این رفلکس باید بین سه تا چهار ماهگی از بین برود.

مشکلات رایج

حضور و قدرت یک رفلکس نشانه مهم عملکرد عصبی است. در 24 ساعت اول پس از تولد، یک ارائه دهنده خدمات بهداشتی عملکرد و رشد عصبی نوزاد را با آزمایش و مشاهده این رفلکس‌ها ارزیابی می‌کند. اگر رفلکس در نوزاد وجود نداشته باشد یا غیر طبیعی باشد، ممکن است مشکلات عصبی قابل توجهی را نشان دهد. در روند طبیعی رشد، سیستم رفلکس اولیه در سال اول زندگی مهار یا تغییر شکل می‌یابد و یک سیستم رفلکس ثانویه یا وضعیتی ظهور می‌کند. سیستم ثانویه پایه و اساس حرکت هماهنگ بعدی بزرگسالان را تشکیل می‌دهد. عدم وجود یا وجود یک رفلکس یک علامت است نه یک اختلال.

تداوم شدید رفلکس‌های نوزادی نشان دهنده مشکلات جسمی عمدتا پایدار است. از طرف دیگر، تداوم نسبتا کم رفلکس‌های اولیه با اختلالات خفیف که شامل مشکلات خاص مربوط به خواندن است همراه می‌باشد.

روند مهار این رفلکس‌ها در اولین ماه‌های زندگی کودک ناشناخته است اما فرض بر این است که این روند پس از دوران اولیه کودکی نمی‌تواند رخ دهد زیرا حرکت نوزادان عمدتاً کلیشه‌ای است و از الگوهای سیستم رفلکس اولیه پیروی می‌کند. بنابراین، حرکات اولیه جنین و نوزادان در گذشته به عنوان محصول جانبی غیرفعال سیستم عصبی مرکزی در نظر گرفته می‌شدند. این حرکات به عنوان حرکات تعاملی و حرکاتی که بر ساختار و عملکرد سیستم عصبی مرکزی تأثیر متقابل دارند، در نظر گرفته می‌شوند. این بدان معنی است که تمرین واقعی و تکرار حرکات رفلکس اولیه در روند مهار آن‌ها نقش دارند.

باقی ماندن رفلکس‌ها بر بینایی و یادگیری تأثیر می‌گذارند 

اگر رفلکس‌های دوران کودکی در یک بازه زمانی مناسب تکمیل نشوند، مهم است که بر مراحل از دست رفته رشد مروری مجدد داشته باشیم. این فعالیت‌های حرکتی به بازسازی پایه و ایجاد مسیرهای عصبی جدید کمک خواهد کرد. یک برنامه تکمیل رفلکس اولیه که شامل الگوهای حرکتی خاص می‌شود، امکان بازآفرینی مغز که مرکز کنترل این رفلکس‌هاست را فراهم می‌کند.

وقتی وارد مدرسه می‌شویم، مجموعه جدیدی از مهارت‌های یادگیری نیاز به مهارت عملکردی دیداری قوی دارد. بیش از 80٪ یادگیری در کلاس درس از طریق مسیرهای بصری انجام می‌شود. داشتن دید 20/20 (دقت بینایی) تنها بخشی از سیستم تصویری ما است. اینکه مغز ما اطلاعاتی را که از طریق چشمان ما می‌گیرد، تفسیر می‌کند (پردازش بصری)، نتیجه یک سیستم بصری بسیار پیچیده است. ردیابی چشم، هماهنگی چشم و تمرکز تنها بخشی از این سیستم پیچیده هستند.

چه عواملی باعث می‌شود که رفلکس‌های اولیه باقی بمانند؟

دلایل زیادی وجود دارد که می‌تواند به باقی ماندن یا فعال ماندن رفلکس‌های اولیه کمک کند.

رفلکس‌های اولیه باقیمانده ممکن است نتیجه این موارد باشد:

• استرس مادر و / یا کودک در دوران بارداری (تروما، زایمان بریچ، سزارین، تولد القا شده)
• عدم حرکت در رحم (به عنوان مثال مایع آمنیوتیک کم)
• هنگامی که نوزادان مدت زمان طولانی در صندلی‌های اتومبیل / حامل‌ها، جامپرها، یا واکرها می‌گذرانند، حرکات لازم برای رشد سالم مغز محدود می‌شود.
• بیماری، تروما، آسیب، استرس مزمن
• سایر موارد تاخیر در رشد

کودکان و بزرگسالان می‌توانند علائم مربوط به رفلکس‌های باقیمانده را تجربه کنند. رفلکس‌های تکمیل شده ممکن است بعداً در اثر آسیب، تروما، بیماری یا استرس دوباره فعال شوند.

ارزیابی رفلکس‌های نوزادی

ارزيابي رفلكس‌هاي نوزاد در حين معاینات كودك انجام مي‌شود. حضور غیرطبیعی رفلکس‌های اولیه در کودک بزرگتر می‌تواند در طی معاینه عصبی کشف شود. ارزیابی رفلکس‌های نوزادی یک ابزار غربالگری برای کودکان در معرض خطر با مشکلات عصبی است. رفلکس‌های اولیه ممکن است در کودکان خاصی بیشتر از زمان طبیعی خود باقی بماند و باعث ایجاد اختلال در رشد بعدی شود. کودکانی که آسیب عصبی دارند، حاصل رفلکس‌های نوزادی طولانی مدت هستند. از آنجا که مطالعات اخیر نشان داده است، به نظر می‌رسد تکرار این رفلکس‌ها در نهایت آن‌ها را مهار می‌کند و والدین می‌توانند با کمک به تکرار رفلکس‌های باقیمانده، با کودک کار کنند.

چه موقع با پزشک تماس بگیریم

تداوم رفلکس‌های نوزادان برای زندگی آن‌ها تهدیدآمیز نیست و از این رو می‌توانید در طی ویزیت‌های عادی کودک با پزشک کودک خود صحبت کنید.

ورزش برای تقویت رفلکس کودک

رفلکس‌های بدوی باقی‌مانده می‌توانند اثرات طولانی مدت بر رشد شناختی کودک،حتی در بزرگسالی او، داشته باشند. هنگامی که تداوم رفلکس اولیه کودک شما ارزیابی شد، مداخلات درمانی هدفمندی برای بهبود رشد عصبی او انجام می‌شود. با این حال اولین قدم برای این برنامه درمانی، مهار هرگونه رفلکس اولیه در کودک است.

راه خلاص شدن از رفلکس‌های دوران کودکی استفاده کردن از آن‌ها است. تمرینات زیر برای رفلکس‌هایی که به طور مداوم با عدم تعادل مغز در ارتباط هستند، ارائه شده است. این تمرینات می‌تواند به آغاز روند تعادل مغز کمک کند تا کودک شما بتواند بر تاخیرهای رشدی غلبه کند. این تمرینات می‌توانند توسط بزرگسالان و والدین نیز انجام شود زیرا ممکن است که حتی 40٪ از بزرگسالان نیز دارای رفلکس‌های اولیه باشند. اطمینان داشته باشید که این مرحله اولیه اصلاح آسان است و طول نمی‌کشد.

لمس کردن صورت برای رفلکس جستجو و مکیدن

صورت کودک را تا زمانی که رفلکس متوقف شود، لمس کنید. این کار معمولاً به اندازه پنج تا شش بار لمس کردن پشت سر هم صورت طول می‌کشد. این کار را حداقل دو بار در روز انجام دهید تا دیگر این رفلکس‌ها را مشاهده نکنید. آدامس نیز می‌تواند برای مهار این رفلکس مفید باشد.

ستاره دریایی برای ریفلکس مورو

کودکتان را به حالت جنینی در یک صندلی بنشانید و مچ دست راست را روی مچ دست چپ و مچ پای راست را روی مچ پای چپ قرار دهید. مشت باید بسته باشد. از کودک خود بخواهید که مثل یک ستاره دریایی دست‌ها را به سمت بالا و بیرون و پاها را نیز به سمت بیرون حرکت دهد و سر را به سمت عقب بکشد و دست‌ها را باز کند و در این حالت عمل دم را انجام دهد. بگذارید 5 تا 7 ثانیه در این حالت بماند و نفس خود را نگه دارد. سپس به او بگویید که بازدم را انجام دهد و به حالت قبل بازگردد، مچ دست راست روی مچ دست چپ و مچ پای راست روی مچ پای چپ. این کار را دوباره تکرار کنید تا زمانی که کودک به وضعیت اصلی برگردد. این کار را 6 بار در یک ست و چند ست در روز انجام دهید تا زمانی که رفلکس به طور کامل مهار شود.

فرشتگان برفی برای رفلکس گالانت 

به کودک خود اجازه دهید که به پشت بر روی سطح تشک یا سطح صاف دراز بکشد. به صورتی که پاهایش دراز شده و دست‌ها در طرفین باشد. به او بگویید که نفس بکشد (دم) و به طور همزمان پاهای خود را به سمت بیرون بکشید و دست‌های خود را در امتداد بدن و بالای سر خود بلند کند. دست‌ها باید یکدیگر را لمس کنند و همزمان پاها به طور کامل کشیده شوند. سپس نفس را به بیرون بدهد (بازدم) و به موقعیت اصلی برگردد. نکته اصلی این است که کودک بتواند هر چهار اندام را به طور همزمان به آرامی حرکت دهد. این کار را چند بار در روز با 5 بار تکرار انجام دهید تا دیگر رفلکس مشاهده نشود.

توپ فشرده سازی برای رفلکس پالمر گراسپ

از کودک بخواهید چندین بار پشت سر هم یک توپ کوچک مانند توپ تنیس را بگیرد. یا فقط می‌توانید با یک برس نرم به کف دست او ضربه بزنید تا رفلکس سرکوب شود.

تمرین شمشیربازی برای رفلکس گردن تونیک نامتقارن 

ممکن است لازم باشد برای از بین بردن این رفلکس چند تمرین انجام دهید، بنابراین صبور باشید. از فرزندتان بخواهید در یک صندلی بنشیند و سر خود را به هر دو طرف یا به یک طرف که هنوز رفلکس منتقل می‌شود بچرخاند. همانطور که کودک شما سر خود را می‌چرخاند، به او اجازه دهید پا و دست خود را به همان سمت خارج از بدن خود دراز کند و به دست خود نگاه کند. کف دست مخالف نیز باید باز شود، بازو و پای دیگر نیز باید خم شود. از کودک بخواهید که به وضعیت اول خود بازگردد و این تمرین را تا جایی تکرار کند که رفلکس مهار شود. این حرکت را سه بار پشت سر هم تکرار کنید.

نکات کلیدی که باید به خاطر داشته باشید

• تمرینات باید پشت سر هم 5 تا 10 بار تکرار شوند تا زمان رفلکس رفع شود.
• تعداد دفعات انجام تمرین از شدت انجام آن اهمیت بیشتری دارد.
• حرکت باید کند و هدفمند باشد.
• داشتن چهارچوب ذهنی مناسب بسیار مهم است: با انگیزه و مثبت بمانید!
• وقت بگذارید.