درمان اختلال حسی بر گفتار کودکان

عبارت “یکپارچگی حسی” اصطلاحی است که برای نحوه‌ ادراک مغز از دنیای اطراف به کار می‌رود: (به عنوان مثال نحوه درک بوها، صداها، تصاویر، عواطف و حتی نحوه تفکر درباره یک موضوع و حس کردن یک چیز). مغزهای ما، نه تنها باید بفهمند هر روز چطور وقایع اطرافمان را پردازش کنند، بلکه همچنین باید بفهمند چطور محرک‌های حسی در محیط اطرافمان را پردازش کنند، در عین این که همچنان تمرکزمان بر فعالیت‌های روزمره‌ را هم حفظ کرده‌ایم.

اختلالات گفتاری در کودکانی که دچار مشکلات حسی یا اختلالات پردازش حسی هستند مشکل غیرمعمولی نیست. در حقیقت، یکپارچگی حسی از جهات مختلفی با رشد کلامی / زبانی همپوشانی دارد. در این خصوص بهتر است به پشتیبانی و حمایت متخصصان آموزش دیده این حوزه اعتماد کنید زیرا نمایه (یا مشخصه‌های) حسی هر کودکی با کودکان دیگر تفاوت دارد. پزشکان می‌توانند تعیین کنند چه چیزی ممکن است باعث مشکلات یکپارچگی حسی یک کودک شود و فعالیت‌های خاصی را برای آن کودک توصیه کنند که انجام آن‌ها به او کمک می‌کند تا برای یادگیری آماده شود.

اختلال پردازش حسی چیست؟

عبارت “اختلال پردازش حسی” (SPD) به چالش‌هایی گفته می‌شود که کودک در نحوه درک و احساس مزه‌ها‌، بوها، صداها، مناظر، لمس سطوح و  حرکت و آگاهی از بدن خود تجربه می‌کند. حساسیت این حواس در بعضی از کودکان بسیار بالاست و در برخی دیگر این حساسیت کمتر از حد طبیعی است و به شدت نیاز دارند حساسیت بالاتری داشته باشند. جای تعجب ندارد که اغلب کودکان مبتلا به “اختلال پردازش حسی” دیر زبان باز کرده و یا صحبت می‌کنند. اگر کودکی در اثر شرایط ناملایم محیط اطرافش دچار پریشان و حواس پرتی باشد، و یا ادراک و احساس پدیده‌های اطراف به راحتی برایش مقدور نباشد، احتمال حضور او در شرایطی که فرصت‌های آموختن تکلم و حرف زدن را برایش فراهم می‌کند کمتر خواهد شد.

کودکانی که از احساس ارتعاشی که در اثر صحبت کردن تولید می‌شود دچار اضطراب می‌شوند، اغلب با جایگزین یا حذف صدای ناشی از صحبت کردن، خود را با این اضطراب سازگار می‌کنند. برای درمان و بهبود کودکان مبتلا به “اختلال پردازش حسی” علاوه بر متخصصین آسیب‌شناسی گفتاری در زمینه مشکلات رفتارهای ارتباطی، اغلب باید به متخصصین کاردرمانی که “مشکلات حسی” را به صورت کلی مورد توجه قرار می‌دهند نیز مراجعه کرد.

چه چیزی باعث مشکلات حسی می‌شود؟ 

سیستم ادراکی ما، یک سیستم “خوانش و واکنش” (Read & React) است. این بدان معنی است که سیستم ادراکی ما طوری برنامه‌ریزی شده که ما برای پاسخ مناسب به محرک‌های محیطی “از برنامه‌های از پیش تعیین شده” استفاده می‌کنیم. این برنامه‌ریزی‌ها در طول زندگی ما شکل گرفته و عناوینی مثل “یادگیری حسی” یا پردازش می‌توان برای آن به کار برد.

واضح‌ترین برای توضیح این مطلب این است که اگر کودکی یک بار به اجاق گاز داغ دست بزند… بعد از آن، بندرت ممکن است دوباره این کار را انجام دهد. دلیلش آن است که احساس سوزش و درد ناشی از لمس اجاق گاز داغ در حافظه ما ثبت (حک) شده و به ما کمک می‌کند تا مجددا این اشتباه را تکرار نکنیم. تمام الگوهای حسی در بدن ما به همین روش عمل می‌کنند.

دو مولفه اصلی که در این جا باید بفهمیم، ادراک (ادراک حسی) و هماهنگی هستند. بدون ادراک مناسب، هماهنگی مناسبی (عادی) وجود ندارد. کودکانی که دچار مشکلات حسی هستند، از درک صحیح محیط اطراف خود ناتوانند، خواه این ادراک دیدن اشیائ باشد، یا شنیدن صداها، یا تعادل و هماهنگی و یا لمس و حس لامسه و یا موارد دیگر.

در کودکان مبتلا به اختلال پردازش حسی، اساسا سیستم “ادراک و هماهنگی” به طور صحیح “برنامه‌ریزی” نشده است و با رشد کودک این سیستم دچار عدم تعادل و سازماندهی شده و منجر به رشد نامناسب عصبی و مغزی می‌شود.

این مساله ممکن است به دلایلی مختلفی ایجاد شود. شایع‌ترین دلایلی که با آنها روبرو می‌شویم شامل : صدمات آسیب‌زای حین زایمان به ناحیه بالای گردن و ساقه مغز (به عنوان مثال در حین استفاده از فورسپس، وکیوم کردن جنین و سزارین)، زمین خوردن‌های دوران کودکی، و رشد نامناسب به دلیل استفاده بیش از کریر نوزادان ( صندلی اتومبیل کودک)، روروک و جامپر (تاب شورتی) است.

مشکل مشترکی که کودکان مبتلا به مواردی چون اختلال پردازش حسی (SPD)، اختلال کم‌توجهی (ADD) / اختلال کم‌توجهی- بیش‌فعالی(ADHD) و اوتیسم (ASD) از آن رنج می‌برند ان است که این کودکان قادر به پردازش، یک‌پارچه‌ سازی، هماهنگی و سازگاری مناسب با محیط حسی اطراف خود نیستند. همه این مسائل در واقع مشکلات مربوط به ورودی‌ ‎ و هماهنگی عصبی هستند، و نه مشکلات مربوط به خروجی و رفتار.

تاثیر مشکلات حسی بر گفتار کودک

برای بسیاری از ما، ارتباط برقرار کردن با دیگران کار بسیار ساده‌ای به نظر می‌رسد. اما این کار در واقع کاملاً پیچیده است!

مناطق مختلفی از مغز در زمان ضبط داده‌های حسی باید با یکدیگر هماهنگ باشند تا بتوانند:

• آنچه که می‌خواهیم به زبان بیاوریم را تعیین کنند (که به این کار “زبان” (language) گفته می‌شود)
• چگونگی بیان آن مطلب را برنامه‌ریزی کنند (که این شامل مهارت‌هایی مانند دستور زبان و ترتیب‌بندی (توالی‌یابی) است)
• و در عمل، کلمات را بطور صحیح تولید کنند (یعنی مغز را وادارند تا عضلات مناسب را برای تولید واقعی کلمات و گفتار به کار بگیرد).

این‌ها اطلاعات زیادی است که مغز یک کودک باید آن‌ها را یک‌پارچه (ادغام) کند! گاهی اوقات، اگر فرایند ادراک در کودکی به خوبی تنظیم نشده باشد (یعنی بیشتر یا کمتر از حد نرمال تحت تأثیر ورودی‌های حسی محیط قرار بگیرد)، ممکن است ببینیم که مهارت‌های ارتباطی کم کم از بین می‌روند. به همین دلیل تأخیر در زبان باز کردن، تکلم، مهارت‌های حرکتی و یا پیشرفت‌های تحصیلی، علائمی از مشکلات پردازش حسی هستند. در یک کودک پیش دبستانی ممکن است این مسائل همراه با دیگر علائم ضعف پردازش حسی بروز کنند و در یک کودک مدرسه‌ای ممکن است به این شکل بروز کنند که کودک علی رغم بهره هوشی عادی، در برخی از دروس و زمینه‌های تحصیلی مشکل داشته باشد.

از کجا بفهمیم که آیا کودکمان به اختلال پردازش حسی مبتلا هست یا خیر؟

 کودکان مبتلا به اختلال پردازش حسی ممکن است مشکلات زیر را داشته باشند:

حساسیت بیش از حد طبیعی 

این کودکان ممکن است نسبت به لمس اشیاء، حرکات، مناظر، بوها، مزه‌ها و صداها بیش از حد حساس باشند. این مشکل ممکن است خود را در رفتارهایی مانند تحریک‌پذیری یا خود را پس کشیدن در هنگام لمس، اجتناب از پوشیدن برخی از لباس‌ها یا خوردن غذاهایی که بافت خاصی دارند، حواس‌پرتی و سردرگمی، واکنش‌های ناشی از ترس نسبت به حرکات معمولی (مثل تاب خوردن، چرخیدن) بروز دهد. در بزرگسالان جوان این حالت ممکن است به شکل واکنش‌های عاطفی شدید (مانند اضطراب و عصبانیت) بروز پیدا کند.

حساسیت کمتر از حد طبیعی

کودکی که  حساسیت در او کمتر از حد نرمال است ممکن است به دنبال تجربیات حسی مانند چرخیدن یا برخورد کردن با افراد و اشیاء باشد. برخی از کودکان، حالتشان بین افراط و تفریط در واکنش نشان دادن تغییر می‌کند و بعضی از این افراد جوان هنگامی که بیش از حد تحریک شوند ممکن است واکنش‌های هیجانی شدیدی از خود نشان دهند.

سطح فعالیت در این افراد به طور غیرمعمول یا خیلی زیاد و یا خیلی کم است، بدین معنی که ممکن است کودک یا جوان مدام در حال حرکت باشد، و یا ممکن است در شروع کردن و انجام کارها خیلی کند بوده و یا به سرعت خسته شود.

مشکلات هماهنگی 

این مشکل در فعالیت‌ها و مهارت‌های حرکتی “درشت” و “ظریف” به خوبی قابل مشاهده است. برخی از این کودکان ممکن است به شکلی غیر طبیعی تعادل ضعیفی داشته باشند، در حالی که برای برخی دیگر یادگیری و انجام فعالیت‌های جدیدی که مستلزم هماهنگی حرکتی هستند، خیلی مشکل است.

مشکلات رفتاری 

کودک ممکن است خیلی هیجانی و تحریک‌پذیر و یا حواس‌پرت باشد و برای انجام وظایف خود برنامه‌ریزی نداشته باشد. برخی از این کودکان خیلی سخت با شرایط جدید سازگار می‌شوند و برخی دیگر ممکن است در هنگام مواجهه با شکست واکنش‌هایی نظیر سرخوردگی، پرخاشگری و یا گوشه‌گیری از خود نشان دهند.

خودپنداره ضعیف 

کودک یا جوانی که دچار مشکل پردازش حسی است ممکن است احساس خوبی نسبت به خود و جایگاهش  نداشته باشد. یک کودک علاقه‌مند و با توجه ممکن است تشخیص دهد انجام بعضی از کارها نسبت به کارهای دیگر دشوارتر است اما دلیل آن را نداند. چنین کودکی اغلب ممکن است کسل‌کننده، تنبل یا بی‌انگیزه به نظر برسد. وقتی درک یک مشکل دشوار باشد، ممکن است والدین و فرزندان خود را مقصر بدانند و سرزنش کنند. تنش خانوادگی، خودپنداره ضعیف و احساس ناامیدی عمومی ممکن است بر فرد غالب شود.

درمان اختلال پردازش حسی 

هر فرد مبتلا به اختلال پردازش حسی، نیازها و مشکلات حسی خاص و منحصر به فرد خود را دارد. تشخیص صحیح این مشکلات در کودک اهمیت زیادی دارد تا بتوان بر مبنای آن در اسرع وقت، برنامه درمانی مناسبی را برای کودک شروع کرد. اختلال پردازش حسی، در صورت عدم درمان، می‌تواند در زندگی روزمره فرد در بزرگسالی اختلال ایجاد کرده و بر توانایی فرد برای موفقیت در شغل و روابط او تأثیر بگذارد. اولین قدم برای درمان، تعیین این مساله است که کدامیک از حواس فرد بیش از حد یا کمتر از حد نرمال حساس هستند. برای درمان اختلال پردازش حسی ممکن است ترکیبی از روش‌های درمانی و ایجاد تغییراتی در سبک زندگی به کار رود.

گفتاردرمانی 

به طور کلی گفتار درمانی به افزایش مهارت‌های زبانی ، تقویت نحوه تلفظ و بهبود کنترل مهارت‌های حرکتی دهانی به افراد مبتلا به اختلال پردازش حسی کمک می‌کند. گفتار درمانی همچنین به توسعه مهارت‌های زبانی که اغلب به دلیل اختلال عملکرد دهلیزی یا شنوایی کاهش یافته‌اند کمک می‌کند.

در موارد شدیدتر که کودک قادر به صحبت کردن نیست، متخصصین گفتاردرمانی ممکن است از روش‌های ارتباطی مکمل و جایگزین (AAC) کمک بگیرند. روش ارتباطی مکمل و جایگزین (AAC) به هر نحو ارتباط غیر گفتاری گفته می‌شود که در آن برای کمک به ارتباط برقرار کردن فرد از زبان نشانه‌ها، تصاویر ، نمادها و وسایل ارتباطی الکترونیکی استفاده می‌شود.

از دیگر کارهایی که متخصصین گفتاردرمانی انجام می‌دهند آن است که به تدریج غذاهایی با بافت‌های مختلف را به رژیم غذایی روزمره کودک اضافه می‌کنند. کودکانی که دچار اختلال پردازش حسی هستند ممکن است از خوردن برخی غذاها به دلیل بافتی که دارند و حسی که برایشان ایجاد می‎‌شود خودداری کنند. همکاری نزدیک خانواده با یک متخصص گفتاردرمانی به کاهش این واکنش‌های منفی نسبت به برخی از غذاها کمک خواهد کرد.

هدف اصلی گفتاردرمانی به حداکثر رساندن ارتباط فرد با بالاترین پتانسیل او در محیط مدرسه ، خانه و محیط‌های اجتماعی است. متخصصین گفتاردرمانی با همکاری نزدیک با سایر متخصصان از جمله متخصصین کاردرمانی و کادر آموزشی تلاش می‌کند تا فرد بهترین نتیجه ممکن را از درمان خود به دست آورد.

همه افراد مبتلا به اختلال پردازش حسی نیاز به گفتاردرمانی ندارند، اما در صورت نیاز لازم است فرد در اسرع وقت به یک متخصص گفتاردرمانی ارجاع داده شود.

کاردرمانی  

روش‌ها و فعالیت‌های کاردرمانی که می‌توانند به کودکان مبتلا به اختلال پردازش حسی (SPD) و یا والدین یا افرادی که از آن‌ها مراقبت می‌کنند کمک کنند شامل موارد زیرند:

گسترش توانایی‌های فرد 

متخصصان کار درمانی فعالانه برای گسترش دامنه مهارت‌ها و علاقه‌مندی‌های فرد کار می‌کنند.

رژیم حسی 

استفاده از رژیم غذایی حسی برای ارائه بازخورد حسی به بدن، تا بدن بتواند ادراک حسی خود را تنظیم کند.

آموزش

آموزش در مورد استراتژی‌های مختلف مدیریت؛ تقویت واکنش‌های کارآمد و مناسب کودک در برابر تحریکات حسی.

شناسایی عوامل محرک

 آموزش افراد بزرگسالی که از کودک مراقبت می‌کنند (مثل والدین، معلمان) درباره محرک‌هایی که باعث ایجاد واکنش‌های حسی نامناسب می‌شوند.

عوامل محیطی 

تقویت اطلاعات والدین و مراقبان در مورد چگونگی کاهش عوامل محیطی‌ای که در مشکلات و مسائل حسی کودک نقش دارند.

داستان‌های اجتماعی 

تولید “داستان‌های اجتماعی” برای کمک به کودک در درک امور روزمره و نحوه پاسخگویی در موقعیت‌های خاص. این داستان‌ها می‌توانند توانایی کودک را در فهم این که چه موقع باید صحبت کند و قواعد گفتگوی مناسب، بهبود ببخشند.

مهارت‌های بدنی

ایجاد توانایی و هماهنگی برای اینکه کودک بتواند در فعاليت‌های مكمل متعددی شرکت کند که راهکار خوبی برای تعامل اجتماعی خواهد بود.

انتقال مدرسه

انتقال کودک به مدرسه برای حمایت بیشتر از کودک و در صورت لزوم ارتباط و تعامل با معلمان.

مدیریت رفتار 

آموزش خانواده‌ها برای استفاده از یک رویکرد ثابت برای مدیریت رفتار کودک (به عنوان مثال اگر کودک متوجه شود هر بار که دستور خاصی به او داده می‌شود، از او انتظار می‌رود پاسخ یکسانی ارائه کند، و یا هر بار که به روش خاصی واکنش نشان می‌دهد، نتیجه ثابتی برایش حاصل می‌شود، خیلی سریعتر رفتار مناسب را خواهد آموخت).

درمان اختلال پردازش حسی با تغییر سبک زندگی 

در برخی از بیماران، استفاده از درمان‌های طب مکمل مانند طب سوزنی در کنار درمان‌های متداول ‌به کاهش علائم اختلال پردازش حسی کمک می‌کند، اگرچه هنوز تحقیقات علمی اثربخشی روش‌های طب کل‌نگر در این خصوص را تأیید نکرده‌اند. براشینگ درمانی یا پروتکل ویلبارگر (استفاده از یک برس مخصوص برای ماساژ) و روش دستکاری کرانیوساکرال نیز از جمله درمان‌های مکملی هستند که برای برخی از افراد مفید بوده‌اند. تمامی روش‌های درمانی طب مکمل باید تحت نظارت یک درمانگر واجد شرایط انجام شوند.

سازماندهی حسی، سیستمی است که برای اولویت‌‌بندی نیازهای بیماران و ایجاد محیطی که نقاط قوت بیمار را به حداکثر رسانده و چالش‌ها را برای او به حداقل می‌رساند طراحی شده است. این سیستم شامل اولویت‌بندی کردن وظایف و کارهای روزمره به مراحل کوتاه و ساده است که مواجه حسی که یک بیمار با حساسیت بالا باید تحمل نماید را محدود می‌کند.

به عنوان مثال، وظیفه “مرتب کردن لباس‌های تمیز و شسته شده” ممکن است به مراحل زیر تقسیم شود: به اتاق آوردن لباس‌های شسته شده، تقسیم کردن لباس‌ها به چند گروه، قرار دادن هر گروه از لباس‌ها در قفسه‌‌های مشخص و مخصوص خودشان.

استفاده از هدفون‌های‌ حذف صدا نیز، مثل دیگر ابزارهایی که برای تحریک کمتر محرک‌ها طراحی شده‌اند، ممکن است به تعدیل صداهای اضافی محیط کمک کند. پوشیدن لباس‌های بدون برچسب و گشاد نیز ممکن است مفید باشد. برای مقابله با بوهای نامطبوع، همراه داشتن یک کیسه‌ کوچک حاوی مواد معطر، یا پوشاندن بینی با یک دستمال یا روسری نیز راهکارهای خوبی هستند. به کودک خود اجازه دهید در محیط‌هایی با چراغ‌های پر نورعینک آفتابی بزند و در هنگام حضور در اماکن بزرگ و پرهیاهو، مکررا به خود و کودکتان استراحت بدهید. برای پخت و پز از روش‌هایی استفاده کنید که غذاهای سالم را برای کودکانی که دچار مشکلات حسی هستند جذاب‌تر کنند.

برای کودکانی که به شدت به دنبال دریافت داده‌های حسی هستند (کودکان حس طلب)، بسیاری از متخصصان توصیه می‌کنند یک “محوطه حسی” با آجرهای پارچه‌ای درست کنید که کودک بتواند خودش را به آن‌ها بکوبد و یا یک سطل برنج پر از اشیاء جذاب زیر خاک پنهان کنید تا کودک آن‌ها را بیرون بکشد. این محوطه‌های حسی برای کودکان مثل یک زنگ تفریح حسی است که به آنها برای تمرکز و بازگشت به روند یادگیری کمک می‌کند. در اینجا چند راهکار پیشنهادی دیگر نیز برای کودکان ارائه می‌کنیم:

• کودکان بیش فعال و ﺣﺲ ﻃﻠب: از این کودکان بخواهید تا سبد لباس‌ها را حمل کنند، چرخ خرید را هل بدهند و یا بسته‌های مواد غذایی را از ماشین به خانه بیاورند.
• کودکان حساس به لمس: از این کودکان بخواهید کارهایی مثل نقاشی کشیدن با انگشت روی میز آشپزخانه انجام دهند و یا به آن‌ها اجازه دهید با کرم ریش، روی دیواره‌های وان حمام نقاشی بکشند.
• کودکان با حساسیت ضعیف نسبت به فضا و تعادل: فعالیت‌هایی مثل شنا، اسب سواری و پریدن روی ترامپولین همگی برای این کودکان مفید است.

برای نوجوانان و بزرگسالانی که دچار تحریک حسی کمتر از حد نرمال هستند، انجام فعالیت‌های شدید ممکن است مفید باشند از جمله: دویدن، شنا کردن شدید، پرش روی ترامپولین و ورزش‌های رزمی. برای افرادی که تحریک حسی بیشتر از حد نرمال است ، مطالعه، گوش کردن به موسیقی، نوازش کردن گربه‌ها یا باغبانی ممکن است مفید باشد.