همه ی ما هر از گاهی چیزهایی را فراموش می‌کنیم. سه قلمی که قرار بود از فروشگاه بخرم، چی بود؟ اما برخی کودکان به نظر می‌آید که همیشه حواسشان پرت است و حتی کاری را که همین الان از آنان خواسته‌اید، به یاد نمی‌آورند؛ پیروی کردن از دستورها برایشان دشوار است و فهرست‌ها یادشان نمی‌ماند. فراموشکاری مداوم کودک، نه تنها برای خودش، بلکه برای بزرگسالان اطرافش بسیار کلافه‌کننده است. والدین، پرستاران و آموزگاران کودک فراموشکار فکر می‌کنند که مدام باید حرف‌هایشان را تکرار کنند و همه چیز را به کودک یادآوری کنند. آنان واقعاً نمی‌دانند که این کودک چرا تا این‌حد حواس‌پرت است.
درون ذهن یک کودک فراموشکار چه می‌گذرد؟
والدین مدت‌هاست که با حواسپرتی کودکان برخورد داشته‌اند و کودکان تنها کسانی نیستند که مرتکب چنین رفتاری می‌شوند، همگی ما تجربه فراموشکاری را داریم. مشخص شده است که فراموشکاری بسیار شایع است و حتی می‌توان آن را اندازه‌گیری کرد.
روان‌شناسی به نام هرمان ابینگ‌هاوس در سال ۱۸۸۵ فرمولی ریاضی را موسوم به «منحنی فراموشی» ابداع کرد. این منحنی نرخ فراموشی اطلاعات را در گذر زمان نشان میدهد، البته در صورتی‌که هیچ تلاشی برای حفظ آن صورت نگیرد. شیب منحنی فراموشی بسیار تند است؛ آن‌قدر تند که برآورد می‌شود تقریباً نیمی از اطلاعات جدید را ظرف چند ساعت پس از دریافتشان از دست می‌دهیم.
بنابراین اگر به نظرتان رسیده است که حرف‌هایتان از یک گوش وارد و از یک گوش خارج می‌شود، احتمالاً همین‌طور است. اما خبر خوب این است که از دست دادن اطلاعات که در «منحنی فراموشی» به آن اشاره شده است، صرفاً در صورتی رخ میدهد که هیچ تلاش دیگری انجام نشود. بنابراین می‌توانیم چاره‌ای بیندیشیم.
دلایل فراموشکاری کودکان
حواسپرتی مکرر کودکان چند دلیل دارد که در این بخش آنها را برایتان توضیح می‌دهیم.
حافظه رشد نکرده
وقتی بزرگسالان اطلاعات جدیدی را یاد می‌گیرند، آن را به آموخته‌های قبلیشان در بانک‌های حافظه اضافه می‌کنند و بیت‌های کاملاً جدیدی از اطلاعات را ایجاد نمی‌کنند. برای مثال وقتی یک فرد بزرگسال می‌فهمد که سگ برای زنده ماندن به چه مقدار غذا نیاز دارد، این دانش را در ذهنش در کنار اطلاعات دیگر درباره سگ‌ها و غذا ذخیره می‌کند. از آن‌جا که خردسالان دانش کمتری در بانک حافظه‌شان دارند، ذخیره کردن اطلاعات جدید در طبقه‌های مختلف برای کودکان دشوارتر است و در نتیجه کودک فراموشکار می‌شود.
بی‌توجه بودن
شکی نیست که توجه کودکان هر از گاه منحرف می‌شود. کودک به موازات بزرگ‌تر شدن، قابلیت متمرکز کردن توجه را به دست می‌آورد. اگر متوجه فراموشکاری فرزندتان شدید، ممکن است مشکل در توجه فرزندتان ریشه داشته باشد و می‌توانید برای حل این مشکل تلاش کنید. برای مثال وقتی با فرزندتان حرف می‌زنید، مطمئن شوید که مستقیم به شما نگاه می‌کند و به همین ترتیب از او بخواهید که وقت حرف زدن با شما به چشمانتان نگاه کند. همچنین تند حرف نزنید، بین جملاتتان مکث کنید و از او بخواهید که گفته‌تان را تکرار کند تا مطمئن شوید که حواسش جمع شماست.
کافی نبودن شگردهای حافظه
همان‌طور که کودک بزرگ می‌شود، شگردهای خاصی را برای به خاطر سپردن اطلاعات یاد می‌گیرد. برای مثال نوجوان متوجه می‌شود که قافیه‌دار یا شعرگونه بودن، کدگذاری رنگی یا استفاده از یادیار (نمونیک) برای به یاد آوردن درس‌های مدرسه مفید است و بنابراین استفاده کردن از آنها را شروع می‌کند. اما فرزندتان در دوران خردسالی هنوز این شگردها و ابزارها را بلد نیست و بنابراین ممکن است مطالبی را فراموش کند.
آسیب یا ضایعه مغزی
کودکانی که طی سانحه دچار آسیب مغزی شده‌اند، ممکن است فراموشکارتر از بقیه هم‌سن و سالانشان باشند. آسیب مغزی می‌تواند پیامد سانحه یا تصادف خودرو باشد، البته سقوط از بلندی یا صدمه دیدن حین ورزش و بازی نیز می‌تواند علت ضایعه مغزی باشد. اگر به نظر می‌رسد که فرزندتان ناگهان فراموشکار شده است، او را برای بررسی ضربه مغزی نزد پزشک ببرید.
ناتوانی‌های رشدی و ذهنی
ناتوانی‌های رشدی و ذهنی مانند اختلال نقص توجه ـ بیش‌فعالی (ADHD)، اوتیسم، سندرم داون، سندرم رت و اختلال‌های رشد زبان، عموماً موجب بروز مشکلات حافظه می‌شود. هرچند بعضی از این عارضه‌ها حافظه دیداری و بلندمدت را مختل می‌کنند، در اکثر موارد بر حافظه ی فعال اثر می‌گذارند.
حافظه ی فعال این توانایی را در کودکان و بزرگسالان ایجاد می‌کند تا اطلاعات را مدتی که برای انجام دادن یک وظیفه یا گرفتن یک تصمیم کافی باشد، در ذهنشان حفظ کنند. این نوع حافظه فقط چند ثانیه طول می‌کشد و ظرفیت محدودی دارد. اکثر افراد هر بار فقط می‌توانند چند تکه اطلاعات را در حافظه فعالشان نگه دارند. فرزندتان بدون حافظه ی فعال قوی به سختی می‌تواند به موضوعی توجه کند، سازماندهی زمان و برنامه‌ریزی فعالیت‌ها برایش دشوار می‌شود و نمی‌تواند مراحل دستیابی به هدف را یکی پس از دیگری طی کند. احتمالاً متوجه می‌شوید که فرزندتان نمی‌تواند راهنمایی‌ها و دستورات را دنبال کند و غالباً تکالیف یا کارهای خانه را کامل نمی‌کند.
آسیب دیدن در دوران کودکی
هر نوع سانحه‌ای می‌تواند محرک فراموشی باشد، چه سانحه تهدیدی برای ایمنی کودک باشد، چه مواجه های مکرر با یک قلدر یا سوءاستفاده فیزیکی یا عاطفی. البته این نوع مشکل حافظه به صورت فراموشی واقعی نمود پیدا نمی‌کند.
مغز اطلاعات را در دیگر گونه‌های فراموشی ذخیره نمی‌کند یا در حافظه نگه نمی‌دارد. وقتی کودک نمی‌تواند رویداد آسیب‌زا را به یاد بیاورد، این احتمال وجود دارد که حافظه با مغز ارتباط برقرار می‌کند، اما کودک نمی‌تواند خاطراتش را فراخوانی کند. به این وضعیت اختلال گسستگی می‌گویند. همه هر از گاهی گسستگی را تجربه می‌کنند. برای مثال خیال‌پردازی یا غرق شدن در یک کتاب یا فیلم خوب نوعی حس گسستگی و قطع ارتباط جزئی با پیرامون را ایجاد می‌کند.
سانحه یا تروما، گسستگی عمیق‌تری را ایجاد می‌کند که در خدمت هدفی است: این گسستگی کودکان و نوجوانان را قادر می‌سازد تا احساسات یا رویدادهای دردناک، هولناک، ترسناک و تأسف‌آور را فراموش کنند و به این ترتیب از آنان محافظت می‌کند.
روش‌های کمک والدین به فرزندان فراموشکار
مکان مناسبی را برای درس خواندن آماده کنید
کودک فراموشکار به مکانی عاری از سر و صدا و به دور از دیگر عامل‌های حواسپرتی مانند تلویزیون یا جعبه اسباب‌بازی‌ها نیاز دارد. مکانی که برای کودک آماده می‌کنید، باید راحت باشد تا کودک بی‌قرار یا پریشان نشود.
از قبل اطلاع دادن
چطور می‌توانید به فرزند فراموشکارتان کمک کنید؟ به کودک بفهمانید که چه زمانی قرار است اطلاعات مهمی را به او بگویید که به یاد سپردنشان ضروری است؛ مثلاً می‌توانید به او بگویید «ازت می‌خوام این یادت باشه که»، «این مهمه» یا به سادگی بگویید«گوش کن».
شمارش
می‌توانید اطلاعاتی را که می‌خواهید کودک به یاد بسپارد، بشمارید. مثلاً بگویید «هشت سیاره داریم که چهارتاشون سیاره گازی و چهارتاشون صخره‌ای هستن و فقط یکی از این هشت‌تا قابل سکونته.»
به کودک کمک کنید که متوجه مرتبط بودن اطلاعات بشود
وقتی تلاش می‌کنید به فرزند حواس‌پرتتان کمک کنید، اهمیت مطالب خاص را به او بگویید و نشانش بدهید که چگونه بعضی چیزها در زندگی روزمره به کارش می‌آید. برای مثال اگر فرزندتان با درس ریاضی مشکل دارد، کمکش کنید که بفهمد عمل جمع چگونه در پس‌انداز کردن پول توجیبی‌اش برای خریدن چیزهایی که دوست دارد، به دردش می‌خورد. به این کار ارائه چارچوبی برای اطلاعات می‌گویند.
تمرکزتان را به‌جای حفظ کردن بر روی درک بگذارید
فراموش کردن اطلاعات خاص تاحدی به این دلیل است که این اطلاعات غالباً به صورت واقعیت‌هایی محض یا مسائل بی‌اهمیت و پیش‌پاافتاده مطرح می‌شود. برای مثال در عوض این‌که فقط از فرزندتان بپرسید که آفتاب‌پرست چه کار می‌کند، به او بگویید که آفتاب‌پرست چه کار می‌کند و چرا این کار را انجام میدهد. آفتاب‌پرست رنگش را بدون دلیل تغییر نمی‌دهد، بلکه تغییررنگ میدهد تا بتواند از چشم شکارچیان پنهان بماند و حس و حالش را منتقل کند.
حواس کودک را درگیر کنید
برای مثال اگر فرزند فراموشکارتان شروع به خواندن کرده است، بگذارید همان‌طور که واژه‌ها را با صدای بلند می‌خواند، حروف را با انگشتانش دنبال کند. هر چند حس را که می‌توانید درگیر کنید.
صبور باشید
نمی‌توانید توقع داشته باشید که فرزند فراموشکارتان ناگهان هر چیزی را که به او می‌گویید، به یاد بیاورد. کودک اول باید جمع‌بندی و تمرین کند. قرار نیست از او امتحان بگیرید و تحت فشارش بگذارید، بار اول دستش را بگیرید و بگذارید آن‌قدر تکرار کند تا حفظ شود.
آرام باشید و حس شوخ‌طبعی‌تان را به کار بگیرید
لازم نیست یادگیری جدی و خشک باشد. اجازه بدهید فرزندتان با جنبه مفرح یادگیری نیز آشنا شود. اگر فکر می‌کند چیز احمقانه‌ای درباره مطلب وجود دارد، بر جنبه احمقانه‌اش تأکید کنید. احتمالاً شوخ‌طبعی به یادگیری بهتر کمک می‌کند. اگر فکر می‌کنید در درس امروزش نکته خنده‌داری وجود دارد یا می‌توانید درباره‌اش شوخی کنید، فرزندتان را به خنده بیندازید. یادگیری را خنده‌دار و مفرح کنید. به‌علاوه شوخ‌طبعی اضطراب کودک را برطرف می‌کند.
مشوق خلاقیت باشید
خلاق باشید و به درس‌های خشک و خسته‌کننده اکتفا نکنید. می‌توانید با شعر و ترانه خواندن و استفاده از ضرب‌آهنگ به فرزندتان کمک کنید که مطالب را از طریق موسیقی به یاد بسپارد. همچنین می‌توانید راهنماهای دیداری را برای درس‌ها تهیه کنید تا هم به فرزندتان خوش بگذرد، هم مطالب را فقط حفظ نکند، بلکه مفهومشان را به یاد بسپارد.
از یادیار استفاده بگیرید
اگر با این اصطلاح آشنا نیستید، باید برایتان توضیح بدهیم که یادیار نوعی ابزار تقویت حافظه است. یادیار می‌تواند رشته‌ای از حروف، تصورات یا هر تداعی‌کننده‌ای باشد که به یادآوری چیزی کمک می‌کند. می‌توانید از سرواژه‌ها یا عبارات بامزه برای به خاطر سپردن فهرست خاصی از موارد استفاده کنید. برای مثال «هلینا کرباسی‌فر» یادیاری برای حفظ کردن عناصر گروه اول جدول مندلیف است.
برگه‌های تقلب خلاصه‌سازی‌شده و منظم تهیه کنید
اگر فرزندتان دوست داشته باشد، می‌توانید خلاصه منظمی از درس‌هایش تهیه کنید. این خلاصه در اصل یک برگه تقلب، معمولاً به شکل فهرست است. اگر این برگه تقلب را همراه با فرزندتان تهیه کنید، کمک بیشتری به او خواهید کرد. فرآیند غریزی و درونی تهیه این فهرست به یاد کودک می‌ماند و تداعی‌های مفیدی را ایجاد می‌کند که یاد مطالب را در حافظه‌اش زنده می‌کند.
ماژیک هایلایت برای فرزندتان بخرید
برای فرزندتان ماژیک هایلایت بخرید، حتی می‌توانید از او بخواهید که رنگ‌های دلخواهش را انتخاب کند. رنگی کردن یادداشت‌ها کمک می‌کند تا کودک در دریای اطلاعات بر موارد مهم متمرکز شود. همچنین رنگی کردن مطالب مهم در زمان مرور درس‌ها نیز برای کودک مفید است.
مرور
وظیفه‌های خاص را مرور کنید و مطالب را از همان ابتدا و مرتب از کودک بپرسید. فرزندتان را دقیقه نود برای امتحان آماده نکنید؛ تمرین مکرر از روزها قبل از امتحان، مرور را اثربخش می‌کند. یادگیری نباید فقط برای امتحان باشد، بلکه کودک باید بفهمد که یادگیری چگونه به رشدش کمک می‌کند. افق دیدتان را گسترش دهید و بلندمدت فکر کنید.
برای این‌که به مرور کردن درس‌ها کمک کنید، تکه‌های اطلاعات را روی فلش کارت بنویسید. سؤال را روی یک طرف کارت و جواب را روی طرف دیگرش بنویسید. سپس یک کارت را از روی دسته بردارید و سوال را بپرسید و به همین ترتیب از فرزندتان امتحان بگیرید.
اگر فرزندتان به درستی جواب داد، آن کارت را در دسته «می‌دانم» بگذارید. به او یادآوری کنید که اگر چیزی را فراموش کند، هیچ اشکالی ندارد. اگر کودک جواب سؤال را نمی‌دانست، کارت را زیر دسته بگذارید تا دوباره بپرسید. هرچندبار که در توان کودک بود یا تاجایی‌که تمام کارت‌ها در دسته «می‌دانم» قرار بگیرد، این روال را ادامه بدهید.
مرور را با یک دسته بزرگ شروع نکنید. در ابتدا ده کارت بردارید تا بتوانید تمرین را مدیریت کنید. به این ترتیب وقتی کودک تمام کارت‌های یک دسته کوچک را جواب میدهد، اعتماد به نفس بیشتری پیدا می‌کند.
از فرزندتان بپرسید که چه چیزهایی در به یاد آوردن مطالب کمکش می‌کند
ممکن است فرزندتان روش‌های خاصی برای به خاطر سپردن مطالب داشته باشد. پس بررسی کنید که آیا فرزندتان از تکنیک‌های حافظه خاصی استفاده می‌کند یا خیر. شاید وقتی کودک می‌خواهد مطلبی را به یاد بسپارد، ابتدا تصویری را در ذهنش ایجاد می‌کند یا به خود واژه فکر می‌کند. شاید کودک به آوایی که واژه در ذهنش تولید می‌کند، فکر می‌کند. فرزندتان را تشویق کنید که از تکنیک‌های حافظۀ مؤثر برای خودش استفاده کند.
به کودک اطلاع بدهید
وقتی می‌خواهید فرزندتان مطلبی را به خاطر بسپارد، موضوع را به کودک بفهمانید یا به نحوی به او هشدار بدهید. مثلاً گفتگو را با این جمله شروع کنید که «می‌خوام این موضوع رو به ذهنت بسپری که» یا «مغزت رو به کار بنداز». به‌این‌ترتیب چراغ قرمزی در ذهن کودک روشن می‌شود که به او هشدار میدهد چیزهایی را که قرار است تا لحظاتی دیگر بشنود، باید حفظ کند و به یاد بسپارد.
هنگام تدوین راهبردهای حافظه برای کمک به حفظ کردن یک واقعیت یا به یاد آوردن مطالب خلاق باشید. افزودن یک فعالیت مفرح یا تداعی جالب، کودک را برای به یاد سپردن مطالب آماده می‌کند. اگر توصیه‌ها و راهبردهای فوق را مدام تمرین کنید، فراموشکاری فرزندتان به زودی کمتر می‌شود و مسائل مهم را بدون آن‌که نیازی به یادآوری باشد، به یاد می‌آورد. از سوی دیگر اگر متوجه شدید که فراموشکاری و حواسپرتی فرزندتان هر روز بیشتر می‌شود، بهتر است او را نزد پزشک ببرید تا مشخص شود که آیا ابتلا به نوعی ناتوانی یادگیری یا اختلال حافظه‌اش را مختل می‌کند یا خیر. پزشک مشکل را تشخیص میدهد و درمان مناسب را توصیه می‌کند.
کارکرد اجرایی
بسیاری از والدین مجبور می‌شوند که هر هفته مسیرشان را دور کنند و به مدرسه فرزندشان بروند تا چیزهایی، مانند ناهار، دفتر مشق و لباس ورزشی را که او فراموش کرده است، به دستش برسانند، آن هم وقتی که به او یادآوری کرده بودند حواسش باشد فلان چیز یادش نرود و حتی برچسب‌هایی را هم برای یادآوری روی در یخچال، ساعت یا … چسبانده بودند. یک دلیل چنین حواس‌پرتی‌هایی می‌تواند این باشد که کودک در زمینه مهارت‌های مربوط به کارکردهای اجرایی مشکل دارد.
کارکرد اجرایی (EF) به مجموعه‌ای از مهارت‌های ذهنی انتقادی اشاره دارد که در برنامه‌ریزی، تمرکز و هماهنگ کردن وظایف متعدد به انسان‌ها کمک می‌کند تا بتوانیم کارهای‌مان را با موفقیت به سرانجام برسانیم. دانشمندان معتقدند که لوب پیشانی مغز کارکرد اجرایی را تنظیم می‌کند و شامل مهارت‌هایی مانند سازماندهی، حافظه فعال کلامی و غیرکلامی، ابتکارعمل، پشتکار، انعطاف‌پذیری، مدیریت زمان، کنترل تکانه و تنظیم هیجانی می‌شود. می‌توانید برای آسودگی خاطرتان به پزشک مراجعه کنید تا وضعیت فرزندتان را ارزیابی کنند.
پرسش‌های متداول
فراموشکار بودن کودکان عادی است؟
دلایل بسیاری برای فراموشکاری و حواسپرتی کودکان وجود دارد که از آن جمله می‌توان به استرس و کم‌خوابی اشاره کرد. گرسنه بودن نیز تأثیر بسیار زیادی بر حافظه دارد. اما مشکل در به یاد آوردن اطلاعات گاهی اوقات به مهارتی موسوم به حافظه فعال مربوط می‌شود.
چطور به فرزند فراموشکارم کمک کنم؟
به روش‌های زیر می‌توانید به فرزند فراموشکارتان کمک کنید:
- او را به مکان آرام و ساکتی ببرید.
- از شمارش استفاده کنید.
- بیشتر از حفظ کردن برای درک اهمیت قائل شوید.
- صبور باشید.
- اطلاعات را در اختیار کودک بگذارید.
- رویکردی مفرح را برای یادگیری به کار بگیرید.
- از ترانه و ضرب‌آهنگ استفاده کنید.
- حواس کودک را درگیر کنید.
آیا ADHD باعث فراموشی می‌شود؟
اگرچه افراد مبتلا به اختلال نقص توجه ـ بیش‌فعالی (ADHD) مشکلی در ارتباط با حافظه بلندمدت ندارند، اما این اختلال مشکلاتی را برای حافظه کوتاه‌مدت یا حافظه فعال به وجود می‌آورد. درنتیجه بیماران یادشان نمی‌ماند تکالیفی را انجام بدهند یا وظایفی را به اتمام برسانند که نیازمند تمرکز و توجه است.
فراموشکار بودن کودک پنج‌ساله عادی است؟
اگر فراموشی‌های مکرر فرزند خردسالتان شگفت‌زده‌تان می‌کند، باید بگوییم که دلیلی برای نگرانی وجود ندارد. هرچند فراموشی سریع فرزندتان دستپاچه‌کننده و کمی کلافه‌کننده و ناامیدکننده به نظر می‌رسد، باید بدانید که این وضعیت کاملاً عادی است. حافظه ی کودک برخلاف ذهن‌های جوان‌ترشان، واقعاً می‌تواند اطلاعات را ذخیره کند.
از کجا بفهمم که فرزندم فراموشی کوتاه‌مدت دارد؟
علائم فراموشی کوتاه‌مدت در تمام کودکان یکسان نیست. برای مثال کودک نمی‌تواند مراحل لازم را برای حل کردن مسائل ریاضی دنبال کند و در محاسبات مربوط به پول دچار مشکل می‌شود.
با کودک حواس‌پرت چطور برخورد کنیم؟
انگیزه تمرکز را بهتر می‌کند. کنار فرزندتان بنشینید، با او حرف بزنید و تماس چشمی را هنگام گفتگو با او حفظ کنید. هنگام دستور دادن و راهنمایی کردن فرزندتان مرتب مکث کنید و از او بخواهید که گفته‌هایتان را تکرار کند تا مطمئن شوید که واقعاً با تمرکز در حال گوش دادن است. به‌این‌ترتیب فرزندتان به تدریج بر حواسپرتی غلبه خواهد کرد.
بازی‌های فکری برای بهبود حافظه کودک مفید است؟
در مطالعه‌ای که برای آموزش شناختی پیشرفته سالمندان مستقل و سرزنده (ACTIVE) بر روی افراد بالای ۶۵ سال انجام شد، مشخص شد که حل کردن مداوم جدول، بازی‌های حافظه و بازشناسی دیداری موجب بهبود حافظه در گروه آزمون شد.
