اختلال بیش فعالی (ADHD) با نقص توجه یک اختلال نوروبیولوژیکی است که از دوران کودکی شروع می‌شود و از طریق مسائل توجه، بیش فعالی و یا تکانشگری آشکار می‌شود. این نقص بر زمینه‌های متعددی از زندگی کودک به ویژه در دوران تحصیل او تأثیر می‌گذارد، اما چگونه می‌توانیم به بهبود توانایی‌های شناختی به این افراد کمک کنیم تا عملکرد تحصیلی آنها نیز بهبود یابد؟
علم در مورد علل و جدیدترین درمان‌های موجود، مانند انواع مختلف توانبخشی، با ابزارهای مفید بنیادی به کودکان با نقص توجه و بیش فعالی ارائه کرده است که به آنها کمک می‌کند تا پیشرفت‌هایی را در عملکردهایی که به دلیل این اختلال تغییر یافته‌اند، بهبود پیدا کند مانند حافظه فعال و توجه پایدار را به دست آورند.
اختلال بیش فعالی (ADHD) چیست؟
اختلال نقص توجه و بیش فعالی یک اختلال نوروبیولوژیکی است که الگوهای نقص توجه، بیش فعالی و/یا تکانشگری را به همراه دارد و با اختلالات یادگیری همراه است.
با این حال، این آمار در طول سال‌ها تجدید نظر شده است و در حال حاضر حدود 10 تا 20٪ از مردم درگیر آن هستند، البته به شدت به آزمون‌های ارزیابی بستگی دارد. علائم، یا نشانه‌های اختلال بیش فعالی و نقص توجه، قبل از هفت سالگی شروع به آشکار شدن می‌کنند و در دو یا چند زمینه تکاملی کودک (برای مثال در خانه، مدرسه و غیره) وجود دارند.
مطالعات مختلف گفته‌اند که بین ۵۰ تا ۸۰٪ کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی و نقص توجه همچنان علائم را در دوران نوجوانی و تقریباً ۵۰ تا ۶۵٪ در طول زندگی بزرگسالان نشان می‌دهند. در پسران بسیار بیشتر از دختران رواج دارد و با درآمد پایین یا موقعیت‌های نامطلوب روانی اجتماعی نیز همراه بوده است.
علل اختلال بیش فعالی چه هستند؟
هیچ عامل واحدی وجود ندارد که بتواند علت اختلال بیش فعالی را به طور کامل توضیح دهد، علل متعددی با این اختلال در ارتباط هستند. عوامل مرتبط با پیشرفت آن را می‌توان در دسته‌های زیر گروه بندی کرد:
- ژنتیک: ژنتیک نقش مهمی در پیشرفت اختلال بیش فعالی دارد. مطالعات انجام شده با دوقلوها، خانواده‌ها و کودکان انتخاب شده نشان می‌دهد که اگر در بستگان نزدیک افرادی باشند که از این اختلال رنج می‌برند، احتمال بروز این اختلال در این افراد بیشتر از افرادی است که سابقه خانوادگی ندارند.
- انتقال دهنده‌های عصبی: انتقال دهنده‌های عصبی مولکول‌های زیستی هستند که امکان انتقال اطلاعات از یک نورون به نورون دیگر، توسط سیناپس‌ها را فراهم می‌کنند. از تمام انتقال دهنده‌های عصبی یافت شده در مغز، دوپامین بیشتر مربوط به اختلال بیش فعالی است. دوپامین در این افراد به صورت ناهماهنگ ترشح می‌شود و باعث عملکرد شناختی و اجرایی ضعیف در مغز آنها می‌شود.
- الکتروفیزیولوژی: کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی تغییراتی را در الکتروانسفالوگرام (EEG) خود نشان می‌دهند، که نشان دهنده افزایش امواج تتا در لوب پیشانی مغز است. همچنین نسبت متفاوتی از تتا و بتا پویر، با مازاد تتا و کمبود بتا نیز وجود دارد.
- عوامل روانی اجتماعی: اختلال بیش فعالی با متغیرهای نامطلوب مختلفی مانند استرس، اضطراب مادر، اختلافات زناشویی، قطع ارتباط عاطفی، انتقاد والدین نسبت به کودک، فرزندپروری ناکافی، اختلالات آسیب شناختی والدین و غیره همراه بوده است.
انواع اختلال بیش فعالی و علائم اصلی آن چیست؟
سه نوع اختلال بیش فعالی وجود دارد: نوع اول اختلال با کمبود توجه بیشتر، نوع دوم اختلال با بیش فعالی/تکانشگری بیشتر، و نوع سوم ترکیبی از هر دو می‌باشد. ویژگی‌های اصلی هر نوع در اینجا توصیف شده است.
اختلال نوع بی‌توجه
در نوع بی‌توجهی، کودکان رفتاری را از خود نشان می‌دهند که با نقص توجه بیشتر و بدون علائم بیش فعالی/تکانشگری یا بسیار خفیف مشخص می‌شود. این امر در دختران بزرگتر با مشکلات تحصیلی شایع‌تر است. برخی از ویژگی‌های نوع اختلال بی‌توجه عبارتند از:
- نشان دادن مشکلات در توجه به جزئیات و مرتکب اشتباهات بی‌دقتی در تکالیف مدرسه و یا در محل کار شدن.
- مشکلاتی در حفظ توجه دارند، مثلا در حال بازیگوشی هستند.
- به نظر می رسد وقتی کسی با او صحبت می‌کند گوش نمی‌دهد.
- دستورالعمل‌ها یا کارها را به طور کامل دنبال نمی‌کند.
- زمان سازماندهی وظایف و فعالیت‌ها برایش بسیار سخت است.
- از وظایفی که نیاز به تلاش ذهنی مداوم دارد اجتناب می‌کند یا نمی‌خواهد.
- به طور مرتب اشیای لازم برای انجام کارها و فعالیت‌ها را گم می‌کند.
- به راحتی توسط محرک‌های بی‌ربط حواسش پرت می‌شود.
- از فعالیتهای روزانه غفلت می‌ورزد.
نوع بیش فعالی-تکانشی
یکی از پر چالش‌ترین نوع اختلال است زیرا علائم مشهودتر و قابل توجه‌تر هستند و کودک را در کانون توجه قرار می‌دهد. برخی از علائم عبارتند از:
- حرکات بیش از حد دست و پا، لجبازی کردن و مدام وول خوردن است.
- خارج از نوبت عمل می‌کند.
- دویدن و پریدن بیش از حد در شرایط و در زمان نامناسب.
- نمی‌تواند درگیر فعالیتهای آرام شود.
- به طور مداوم “در حال حرکت” است.
- مدام گفتگو می‌کند.
- پاسخ‌ها را قبل از اینکه سوالات کاملاً گفته شود، می‌گوید.
- زمانی که در انتظار نوبت خود است برایش بسیار سخت است.
- حرف افراد دیگر را قطع می‌کند و فعالیت دیگران را نیز مختل می‌کند.
نوع ترکیبی
در این گروه، کودکان علائم هر دو نوع قبلی و فعلی را به طور کلی، با وخامت بیشتر و میزان همبودی (داشتن چند اختلال به طور همزمان) بیشتر با سایر اختلالات را آشکار می‌کنند. این نوع در پسران بیشتر از دختران است.
چه مشکلات دیگری در کودکان با اختلال بیش فعالی دیده می‌شود؟
در کنار علائم فوق، کودکان مبتلا به این اختلال روانی مسائل آموزشی و اختلالات یادگیری را به دلیل چالش‌های مرتبط با فرآیندهای شناختی ناقص ارائه می‌کنند.
معمولاً آزمایش‌های هوش عمومی عملکرد کمی پایین‌تر از خود نشان می‌دهند، عملکردشان در مدرسه و تکمیل مشق شب‌شان به دلیل ناتوانی در تمرکز می‌تواند برای آنها به یک کار سخت و طاقت فرسا تبدیل شود.
مشکلات دیگر مسائل اجتماعی و رفتاری ناشی از نحوه قضاوت و تعامل افراد دیگر با کودکان مبتلا به بیش فعالی است. از آنجا که آنها اغلب می‌توانند مزاحم دیگران شوند، نافرمانی کنند، پر سر و صدا و حتی رفتار پرخاشگرانه داشته باشند، افراد دیگر ممکن است در فعالیتهای زندگی روزمره خود آنها را رد یا از آنها اجتناب کنند.
هنگامی که کودکان متوجه مشکلات خود، چه در سطوح تحصیلی و چه در سطح بین فردی با دیگران می‌شوند، ممکن است احساس گناه و بی‌فایده بودن کنند. بسیاری اوقات به دلیل دریافت توبیخ‌های متعدد و عدم توجه و یا رفتار تکانشی خود این کودکان حتی می‌توانند دچار علائم افسردگی و مرتبط با اضطراب شوند. این علائم عاطفی و نارضایتی شخصی می‌تواند علائم این اختلال را بدتر کند و بر زمینه‌های بیشتری از زندگی آن ها تأثیر بگذارد، و حتی در روابط با بستگان نزدیک نیز تاثیر منفی بگذارد.
توانبخشی کودکان بیش فعال
در حال حاضر درمان‌های متفاوتی برای اختلال بیش فعالی وجود دارد که برای به حداقل رساندن و کنترل علائم و تاثیر آنها آزمایش شده و ثابت شده‌اند. از آنجا که این اختلال بر جنبه‌های مختلف زندگی مثل شناختی، رفتاری، عاطفی، تربیتی و خانوادگی تاثیر می‌گذارد متخصصین توانبخشی بیش فعالی در کلینیک کاردرمانی و گفتاردرمانی آزادی برنامه ریزی‌های لازم را جهت کنترل این اختلال انجام می‌دهند.
به این ترتیب، هدف رفتاردرمانی کنترل و بهبود علائم اصلی نقص توجه و بیش فعالی/تکانشگری و همچنین مقابله با مسائل مرتبط با گذشته (عملکرد مدرسه با رویکردهای آموزشی خاص، بهبود روابط بین فردی با درگیر کردن خانواده و مدرسه و غیره) است.
شایع ترین درمان فارماکولوژیک است که عمدتاً بر اساس استفاده از محرک‌ها یا داروهای هوشمند مانند متیل فنیدات و دگزامفتامین هستند. این داروها تکانشگری، کنترل تکانه، و فعالیت بیش از حد، رفتار پرخاشگرانه و سرپیچی را کاهش می‌دهند و توجه را بهبود میبخشند. با این وجود همه افراد از این درمان‌ها بهره‌مند نمی‌شوند و ممکن است برای آنها عوارض جانبی داشته باشد. همچنین هنگامی که دارو متوقف می‌شود، علائم دوباره ظاهر می‌شوند.
مداخلات روانشناختی
این‌ها بر اساس استفاده از راهکارها و تکنیک‌های مختلف، مانند تغییر رفتار، آموزش توانایی اجتماعی، آموزش روانشناسی یا تکنیک‌های کنترل وابستگی و سایر موارد انجام می‌شوند. هدف این است که مداخله بر روی آن دسته از قابلیت‌های شناختی که به دلیل این اختلال تغییر کرده مثل توجه و تمرکز قرار گیرد در حالی که به طور همزمان بر روی جنبه‌های دیگر مانند مسائل عاطفی، رفتاری و یا رابطه هم کار شود. اخیرا مثبت‌ترین نتایج برای داروهای ترکیبی اختلال بیش فعالی و مداخلات روانشناختی به دست آمده است.
مداخلات خانوادگی و مدرسه
مداخلات خانوادگی برای کمک به رفع و حل تعارضات همه اعضای خانواده در محیط خانواده است، به ویژه برای والدینی که بارها از کوره در می‌روند و احساس گناه می‌کنند. هدف اصلی این است که به آنها راهنمای تعلیم و تربیت و تغییر رفتار کافی در رابطه با فرزندان داده شود، بدون اینکه آنها احساس کنند که “خاص” هستند یا با بقیه فرق دارند و از قبل قضاوت شوند.
هنگام پرداختن به اختلال بیش فعالی، مداخلات آموزشی نیز برای بهبود عملکرد در مدرسه بسیار مهم است که به دلیل مشکلات موجود در عملکردهای اجرایی، توانایی‌های شناختی و مشکلات رفتاری، معمولاً بسیار کم دیده می‌شود. آگاهی و آموزش معلمان در موارد احتمالی بیش فعالی، و همچنین ایجاد راهکارها و دستورالعمل‌های عملی، امکان انجام هماهنگی درسی را فراهم می‌کند که یادگیری را آسان کرده و نتایج را در سطح علمی بهبود می‌بخشد.
تحریک شناختی برای بیش فعالی
علاوه بر درمان‌های قبلی که برای درمان علائم اصلی اختلال بیش فعالی شرح داده شده است، راهکارهای دیگری نیز وجود دارد که می‌تواند در توانبخشی عصب روانشناختی (نوروپسیکولوژیک) عملکردهای اجرایی که به دلیل این اختلال تحت تأثیر قرار گرفته‌اند و بالا بردن توانایی‌های شناختی (مثل توجه پایدار، تمرکز، حافظه، برنامه ریزی، حل مسئله و غیره) کمک کند.
یک رویکرد توانبخشی شناختی قدیمی، کتابچه‌های تمرین تحریک شناختی هستند که بر روی قابلیت‌هایی مانند حافظه، توجه، جهت‌گیری مغز و غیره کار می‌کنند. این کتاب‌های تحریک شناختی با دشواری‌های مختلف در دسترس هستند، بنابراین می‌توانید با کودکان و نوجوانان در سنین مختلف، و حتی بزرگسالان از آنها استفاده کنید. پیدا کردن این کتاب‌ها در کتابفروشی‌ها و اینترنت بسیار آسان است. اگر چه این کتاب‌ها بسیار در دسترس هستند، اما استفاده از آنها پیچیده است چرا که این کتاب‌ها برای افراد مبتلا به اختلال تمرکز و بیش فعالی جذاب نیستند و فعالیتهای ارائه شده برای آنها خسته کننده هستند که نیاز به تلاش مضاعف دارند تا آنها را تکمیل کنند.
بازیهای شناخته شده «آموزش ذهنی» یا «آموزش مغز» برای افراد مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی گزینه دیگری برای تحریک شناختی است که سرگرم کننده‌تر و انگیزه بخش‌تر هستند. از جمله این بازیها می‌توان به بازی‌هایی مانند هزارتو، ماز، مشکلات استدلالی، جستجوی نمادها، محاسبات ذهنی و غیره اشاره کرد که بر روی توانبخشی شناختی قابلیت‌های آسیب دیده آنها کار می‌کنند.
اگرچه بسیاری از این بازیهای رایانه‌ای امکان تطبیق سطوح دشواری را با هر کاربر ارائه می‌دهند، اما شواهد محدودی در مورد انتقال یادگیری به وظایف شناختی نزدیک و فعالیتهای زندگی روزمره وجود دارد. با این حال، این بازیهای ویدئویی به طور گسترده‌ای به عنوان تمرینات توانبخشی شناختی مورد استفاده قرار می‌گیرند زیرا به راحتی قابل دسترسی هستند و می‌توانند عملاً در هر نقطه و هر زمان به کار گرفته شوند.
نوع دیگری از توانبخشی شناختی، فناوری عصبی است که فعالیت فردی مغز، به ویژه الگوی تتا/بتای افراد مبتلا به اختلال توجه و بیش فعالی را ثبت می‌کند و مداخلات لازم را تطبیق می‌دهد. تغییرات در نوروپلاستیسیته مغز تولید می‌شود، که مربوط به توانبخشی و بهبود توانایی‌های شناختی مانند توجه پایدار، حافظه و سرعت پردازش می‌شود.
رفتار درمانی
اختلال نقص توجه و بیش فعالی نه تنها بر توانایی کودک در توجه او در مدرسه تأثیر می‌گذارد، بلکه به روابط با خانواده و دیگر کودکان نیز آسیب وارد می‌کند. کودکان مبتلا به این اختلال اغلب رفتارهایی را نشان می‌دهند که می‌تواند برای دیگران بسیار مختل کننده باشد. رفتاردرمانی یک گزینه درمانی است که می‌تواند به کاهش این رفتارها کمک کند؛ به همین دلیل است که اغلب به محض تشخیص این اختلال رفتار درمانی شروع می‌شود.
اهداف رفتاردرمانی یادگیری یا تقویت رفتارهای مثبت و از بین بردن رفتارهای ناخواسته یا مشکل است. رفتاردرمانی برای اختلال عدم توجه و بیش فعالی می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- آموزش والدین در مدیریت رفتار؛
- رفتاردرمانی با کودکان؛ و
- مداخلات رفتاری در کلاس درس.
از این رویکردها می‌توان به صورت ترکیبی نیز استفاده کرد. معمولاً این برنامه‌ها برای کودکانی که در اوایل کودکی در آن شرکت می‌کنند در صورتی مؤثرتر است که والدین و مربیان برای کمک به کودک با هم همکاری کنند.
کودکان کوچکتر از ۶ سال
برای کودکان خردسال مبتلا به اختلال توجه و بیش فعالی، رفتاردرمانی اولین گام مهم قبل از امتحان کردن دارو است زیرا:
- به والدین مدیریت رفتار، مهارتها و راهکارهای کمک به فرزندشان را آموزش می‌دهد.
- آموزش والدین در مدیریت رفتار نشان داده شده است که به اندازه دارو برای کودکان خردسال کاربرد داشته است.
- کودکان خردسال در رابطه با مصرف دارو در معرض عوارض جانبی بیشتری نسبت به کودکان بزرگتر هستند.
- اثرات طولانی مدت داروها بر کودکان خردسال به خوبی مورد تحقیق و مطالعه قرار نگرفته است.
کودکان و نوجوانان در سنین مدرسه
برای کودکان ۶ سال و بزرگتر از آن متخصصین توانبخشی بیش فعالی در کلینیک کاردرمانی و گفتاردرمانی آزادی ترکیبی از رفتار درمانی و دارو درمانی را پیشنهاد می‌کنند, چندین نوع رفتار درمانی که مؤثر هستند، عبارتند از :
- آموزش والدین در مدیریت رفتار؛
- مداخلات رفتاری در کلاس درس؛
- مداخلات همسالان که بر رفتار خود تمرکز دارند؛ و
- آموزش مهارت‌های سازمانی.
این رویکردها اغلب در صورتی که با هم مورد استفاده قرار گیرند، بسته به نیازهای کودک فردی و خانواده مؤثرترین روش‌ها هستند.
کاردرمانی
کاردرمانگرانی که در کار با کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی مهارت دارند و هم چنین متخصصین توانبخشی بیش فعالی در کلینیک کاردرمانی و گفتاردرمانی آزادی تشخیص داده‌اند که این اختلال هر فرد جوان و خانواده را متفاوت تحت تاثیر قرار می‌دهد و بنابراین هدف این است که یک رویکرد مشارکتی برای کمک به آنها برای مدیریت زندگی روزمره ارائه شود.
راهکارهای مدیریت خانه یا مدرسه می‌تواند شامل موارد زیر شود:
- راهکارهای آموزش خواب – برای کاهش فعالیت در زمان شب و بیداری
- داستان‌های اجتماعی – برای کمک به آموزش نحوه عمل به کودک در موقعیت‌های خاصی مانند آغاز ارتباط اجتماعی با همکلاسی‌ها
- پردازش حسی – برای شناسایی اینکه مشکلات چه هستند و تاثیر آنها بر زندگی روزمره، سپس راهکارها و درمان را در صورت نیاز ارائه می‌دهند. پردازش حسی برای کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی یک روش درمان بسیار موفق است و می‌تواند به کودک کمک کند تا برای مدت زمان بیشتری متمرکز باقی بماند.
- نشانه‌های بصری — برای حفظ روند فعالیتهای روزانه، وظایف او را به فعالیتهای کوچک، دست یافتنی تقسیم کنید تا کودک متمرکز باقی بماند و استقلال بیشتری پیدا کند.
- روتین روزانه – ارائه ایده‌هایی برای نظم و ساختاربندی برای مدیریت فعالیتهای زندگی روزمره و مقابله با تغییراتی که رخ می‌دهند.
- مهارت‌های فیزیکی -برای توسعه قدرت، هماهنگی و توانایی کودک برای شرکت در فعالیت با همسالان خود.
- آموزش کارکنان مدرسه یا مهد کودک در مورد چگونگی کمک به یک کودک مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعال که با پارامترهای برنامه درسی او نیز هماهنگی لازم را داشته باشد.
بازی درمانی
بازی مدت‌هاست که به عنوان یک ابزار درمانی جایگزین برای درمان علائم کودکان مبتلا به مشکلاتی مانند اختلال بیش فعالی (ADHD)، افسردگی بالینی، و اختلالات اضطرابی مورد استفاده قرار می‌گیرد. روانپزشکان و روانشناسان کودک از دیرباز بر این باور بودند که زمان بازی می‌تواند برای کودکان به مهارت ارتباط برقرار کردن، یادگیری، اطمینان دادن، کاهش اضطراب و شاید بهبود اعتماد به نفس مورد استفاده قرار گیرد. زمانی که گفتگوی معنی‌دار امکان پذیر نیست کودکان بسیار خردسال از طریق بازی خود را ابراز می‌کنند. برعکس، بازی یک راه غیر مستقیم برای درمانگران برای باز پس‌گیری ادراکات، شناخت‌ها و رفتارهای کودکان است. کودکان از طریق بازی به صورت استعاره‌ای ارتباط برقرار می‌کنند. بازی یک ابزار درمانی است درست مثل این است که به جای یک قرص تلخ، قرص قندی بدهیم.
گفتار و زبان درمانی
افراد مبتلا به اختلال بیش فعالی معمولاً در گفتار، زبان و ارتباطات خود مشکل و تاخیر خواهند داشت. گفتار و زبان درمانی در بهبود، حمایت و توسعه هر گونه مشکلات گفتاری، زبانی یا ارتباطی بسیار مفید است.
مشکلات رایجی که درمانگران گفتار و زبان می‌توانند برای افراد مبتلا به اختلال بیش فعالی به آنها کمک کنند عبارتند از:
- مشکلات ارتباطات اجتماعی
- مشکلات در درک اجتماعی
- مشکلات مربوط به توجه و مهارت‌های گوش دادن
- زبان گفتاری – مشکل با استعاره یا طعنه
- زبان بیانی (کلامی و کتبی)
- درک زبان
- ارتباط غیر کلامی از جمله بیان صورت، حرکات بدن
